Η Τανζανία αποτελεί ένωση της Ταγκανίκα και της Ζανζιβάρης. Εξού και η ετυμολογία του ονόματος. Χώρα με φυσικό και γεωγραφικό ενδιαφέρον, καθώς στο έδαφός της βρίσκονται το Κιλιμάντζαρο, το υψηλότερο βουνό της Αφρικής και οι λίμνες Βικτόρια και Τανγκανίκα, δύο από τις μεγαλύτερες της ηπείρου.
Σήμερα, με εξήντα εκατομμύρια πληθυσμό και για πρώτη φορά γυναίκα πρόεδρο – τη Samia Suluhu Hassan, που ορκίστηκε τον περασμένο Μάρτιο – η Τανζανία αποτελεί τυπικό δείγμα μιας αφρικανικής χώρας με φτώχεια, διαφθορά και ασταθές πολιτικό περιβάλλον.
Όμως, παρά το κλίμα απαισιοδοξίας, στη μουσική χιπ-χοπ αλλά και στην κοινωνία γενικότερα παρατηρείται τελευταία ένα ρεύμα αναπόλησης της πρόσφατης ιστορίας της χώρας. Στον αέρα πλανάται με υπερηφάνεια ο μύθος του πρώην προέδρου Julius Nyerere, που κυβέρνησε στην Τανζανία από το 1961 έως το 1985 και του υπερ-φιλόδοξου κοινωνικού οράματος που εφάρμοσε στην χώρα του και ονομάστηκε Ujamaa – μια μορφή αφρικανικού σοσιαλισμού.
Ο Nyerere οραματίστηκε μια χώρα αυτάρκη, στην οποία η σκληρή δουλειά σε συνεταιριστική βάση θα εξασφάλιζε στο λαό ισότητα, αξιοπρέπεια και ευημερία. Το 1967, μέσω της διακήρυξης “Arusha”, δημοσιοποίησε το σχέδιο στο οποίο περιγράφονταν οι ιδέες του και οι τρόποι εφαρμογής τους, για ένα ριζοσπαστικό μοντέλο ανάπτυξης.
Τι ήταν το Ujamaa
Στα Σουαχίλι Ujamaa σημαίνει μια κοινότητα με δεσμούς αδελφοσύνης, σαν οικογένεια. Στο όραμα του Nyerere σηματοδοτούσε τη συνεργατική αγροτική καλλιέργεια, την αποκέντρωση, την οργάνωση της κοινωνικής ζωής και της παραγωγής με πυρήνα το χωριό, την εθνικοποίηση των τραπεζών και της βιομηχανίας, με στόχο την εθνική και ατομική αυτάρκεια.
Η επιλογή δεν ήταν τυχαία, και το σχέδιο δεν αποτελούσε μια στείρα υιοθέτηση των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών μοντέλων. Ο Nyerere θεωρούσε ότι οι αρχές που πρεσβεύει το Ujamaa ήταν ήδη έμφυτες στην αφρικανική κουλτούρα, απηχώντας βασικές αξίες της τοπικής παράδοσης. Όπως προσδιορίζει ο ίδιος, το Ujamaa: «Δίνει έμφαση στην αφρικανική φύση των πολιτικών που σκοπεύουμε να ακολουθήσουμε… η κυριολεκτική της σημασία είναι αδελφότητα, ώστε να φέρνει στο νου του λαού μας τη συμμετοχή στην οικογένεια, έτσι όπως τη γνωρίζουμε.»[1]
Ηθικές αξίες, ιδιαιτερότητα
Ίσως το πιο ιδιαίτερο στοιχείο στο πολιτικό σχέδιο και στη ρητορική του Nyerere να ήταν το γεγονός ότι οι ανθρωπιστικές και ηθικές αξίες είχαν ζωτική σημασία. Τρεις κρίσιμοι παράγοντες: σεβασμός προς τον συνάνθρωπο, κοινοκτημοσύνη, υποχρέωση στην εργασία και τρεις αρχές: ισότητα, ενότητα και ελευθερία κατείχαν οργανικό ρόλο στην σύλληψη και την εφαρμογή του Ujamaa.
Ο Τανζανός πρόεδρος θεωρούσε ότι η ηθική του Ujamaa, που απηχούσε κοινωνικούς κώδικες της παραδοσιακής αφρικανικής εστίας, ήταν χρήσιμη και για τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνικής ζωής. Πίστευε, για παράδειγμα, ότι οι τρεις παραπάνω ηθικές αξίες μετουσιώνονται μέσω της οικογένειας – τον κεντρικό κοινωνικοοικονομικό θεσμό στο Ujamaa, που διασφαλίζει τα υλικά και πνευματικά αγαθά στα μέλη της σε οριζόντια βάση, με ισότητα και αξιοπρέπεια.[2]
O τρόπος: αποκέντρωση-αγροφιλία
Προκειμένου οι ιδέες να γίνουν πράξη, το σχέδιο προέβλεπε οι άνθρωποι να αφήσουν τις πόλεις και να εγκατασταθούν σε νεοσύστατα χωριά στην ύπαιθρο. Η κυβέρνηση διευκόλυνε τη μετάβαση παρέχοντας εξοπλισμό και πρώτες ύλες στον αγροτικό πληθυσμό, που με βάση το Ujamaa έπρεπε να συγκεντρώνεται σε πυρηνικούς οικισμούς με το λιγότερο 250 οικογένειες έκαστος.
Τα χωριά αυτά δημιουργήθηκαν με τρόπο που έδινε έμφαση στην κοινωνική και οικονομική αυτάρκεια. Το κεντρικό συγκρότημα αποτελούνταν από το σχολείο και το δημαρχείο, γύρω τους ήταν τα σπίτια σε σειρές, τα οποία τελικά περιβάλλονταν από τα συνεταιριστικά αγροκτήματα. Επιπλέον, κάθε οικογένεια προκειμένου να καλύπτει τις δικές τις ανάγκες δικαιούνταν ένα έως δύο στρέμματα γης.
Θεωρητικά το σχέδιο αυτό διευκόλυνε το κράτος να παράσχει στον λαό κοινωνικές υπηρεσίες όπως η εκπαίδευση και η υγεία. Με έναν πληθυσμό όμως διάσπαρτο σε αχανείς εκτάσεις και την επαρχία εντελώς υπανάπτυκτη, η μετάβαση από την πόλη στο χωριό αποδείχτηκε δυσκολότερη από όσο είχε υπολογίσει ο Nyerere.
Αρχικά η διαδικασία ήταν εθελοντική, εκτιμώντας ότι οι άνθρωποι θα μεταφερθούν στα χωριά με τη θέλησή τους, αναλαμβάνοντας την αυτο-οργάνωση των κοινοτήτων τους. Μέχρι το 1969 είχαν δημιουργηθεί περίπου 800 χωριά, αντιπροσωπεύοντας μόνο το 5% του πληθυσμού. Οι αριθμοί ήταν αποθαρρυντικοί, ο λαός δεν είχε πειστεί, με συνέπεια η κυβέρνηση να προβεί σε υποχρεωτική μετακίνηση πληθυσμών. Το αποτέλεσμα ήταν το 1978 να υπάρχουν πάνω από 7.500 χωριά Ujamaa.
Ιδεολογία και σχέσεις με την Κίνα
Παρά την τοπική ιδιομορφία του μοντέλου που εισήγαγε ο Nyerere, στη Διακήρυξη Arusha, στην παράγραφο 9 συγκεκριμένα, κατοχυρώνεται ιδεολογικά ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας του Ujamaa:
«Είναι ευθύνη του κράτους να επεμβαίνει ενεργά στην οικονομική ζωή του Έθνους, ώστε να διασφαλίζει την ευημερία όλων των πολιτών και να αποτρέπει την εκμετάλλευση ενός ατόμου από άλλο ή μιας ομάδας από άλλη, και έτσι να αποτραπεί η συσσώρευση πλούτου σε βαθμό που δε συμβαδίζει με μια αταξική κοινωνία.»[3]
Βεβαίως, είναι προφανής η ιδεολογική συγγένεια του Ujamaa με τον μαοϊσμό και τον «σοσιαλισμό με κινεζικά χαρακτηριστικά», ο οποίος προέτασσε την αγροτική παραγωγή και οχι τόσο τη βιομηχανία και την εργατική τάξη. Εξάλλου Τανζανία και Κίνα είχαν θερμές σχέσεις. Το 1965 ο πρωθυπουργός της Κίνας Τσου Εν Λάι πραγματοποίησε τριήμερη επίσημη επίσκεψη στην Νταρ ες Σαλάμ με όλες τις τιμές. Μεταξύ των δύο χωρών υπεγράφη σύμφωνο φιλίας συνοδεία κινεζικών επενδύσεων σε βασικές υποδομές, στη βιοτεχνία, στην αγροτική παραγωγή αλλά και στρατιωτική βοήθεια.
⇒ Ακολουθεί το Βίντεο-ρεπορτάζ του Foreign-Politics για το Ujamaa
Τέλος, όπως όλα τα σοσιαλιστικά κράτη της εποχής έτσι και η Τανζανία εφάρμοσε μονοκομματικό σύστημα. Ο Nyerere πίστευε ότι αυτό ήταν απαραίτητο προκειμένου να οικοδομηθεί η εθνική ενότητα και να αποφευχθεί ο διχασμός. Ενδεχομένως να συνέτρεχαν ιδιαίτεροι λόγοι και συγκυρίες μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας, ωστόσο κατά πόσο η ιστορική ιδιαιτερότητα επέβαλε το μονοκομματισμό είναι σχετικό και αμφίβολο. Ο ίδιος ο Nyerere, δικαιολογώντας την απαγόρευση αντιπολιτευόμενων κομμάτων, ισχυριζόταν μεταξύ άλλων ότι η δημοκρατία προϋποθέτει ζύμωση και ομοφωνία μέσω της ελεύθερης συζήτησης, κάτι που δεν ευνοεί η διάσπαση ή ο ανταγωνισμός μέσα από δύο αντίπαλα στρατόπεδα.
Τι κατάφερε και που απέτυχε
Υγεία και εκπαίδευση
Στους δύο πιο κρίσιμους τομείς της κοινωνικής ζωής η Τανζανία του Nyerere κατέγραψε μεγάλη πρόοδο: Η βρεφική θνησιμότητα, αυτή η μάστιγα για πολλές αφρικανικές χώρες, από τους 138 θανάτους ανά 1000 γεννήσεις το 1960, μειώθηκε σε 110 το 1984. Η συμμετοχή των παιδιών στο δημοτικό το 1960 ανερχόταν σε 25% για τα αγόρια και 16% για τα κορίτσια, ενώ το 1985 σημείωσε 72% και 85% αντίστοιχα, ποσοστά πολύ υψηλά για τα αφρικανικά δεδομένα.
Διαμάχες μεταξύ φυλών
Οι εντάσεις μεταξύ εχθρικών φυλών, ένα ακόμα τυπικό και πολύ σοβαρό πρόβλημα της αφρικανικής ηπείρου, σχεδόν εξαλείφθηκαν χάρη στην πολιτική των οικισμών Ujamaa. Η Τανζανία, παρόλο που αποτελούνταν από εκατό και πλέον φυλές-εθνότητες, με το λαό της να συσπειρώνεται γύρω από την ενιαία εθνική ταυτότητα που προωθούσε το όραμα του Nyerere, απέφυγε τις φυλετικές συρράξεις.
Η θέση της γυναίκας
Ο Nyerere πίστευε πολύ στην ισότητα των φύλων και κατέβαλε σημαντική προσπάθεια να αναδείξει τις γυναίκες στην πολιτική ζωή της χώρας. Ιδρύθηκαν γυναικείες πολιτικές οργανώσεις, όπως το UWT που προωθούσε τα δικαιώματα των γυναικών. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες, η αλήθεια είναι ότι οι κοινωνικοί ρόλοι των δύο φύλων δεν άλλαξαν ιδιαίτερα στην καθημερινότητα των χωριών Ujamaa.
Παραγωγή
Η παραγωγή, που υποτίθεται ότι θα αυξανόταν μέσω της κολεκτιβοποίησης και των πενταετών πλάνων, στην πραγματικότητα, με τους οικισμούς Ujamaa μειώθηκε κατά πολύ συγκριτικά με τις ανεξάρτητες καλλιέργειες. Χαρακτηριστικά, το 1970 η Τανζανία εξήγαγε 540.000 τόνους καλαμπόκι και το 1974 κατέληξε να εισάγει 300.000 τόνους.[4]
Οικονομία
Οι νεοσύστατοι οικισμοί δεν μπόρεσαν να σταθούν στα πόδια τους μόνοι τους, και υπήρξαν σταθερά εξαρτημένοι από την κρατική οικονομική στήριξη. Ο βιομηχανικός και ο τραπεζικός τομέας παρήκμασαν. Το μεταφορικό δίκτυο συρρικνώθηκε εξαιτίας της ελλιπούς συντήρησης, παρόλο που το 1975 με τη βοήθεια της Κίνας ολοκλήρωθηκε η κατασκευή του σιδηρόδρομου Tazara, μήκους 1860 χλμ. Επηρεαζόμενη και από την παγκόσμια ύφεση τη δεκαετία του ‘70, η χώρα κατέληξε να είναι μια από τις φτωχότερες οικονομίες της Αφρικής και να εξαρτάται από την διεθνή αρωγή.
Αίτια αποτυχίας
Με την απόσυρση του Nyerere το 1985 στην ουσία τελείωσε και το Ujamaa. Στα αίτια της κατάρρευσης, παρόλο που θα πρέπει να συνυπολογιστούν το ευρύτερο πλαίσιο και το παγκόσμιο σύστημα (σχεδόν ανέφικτο μια χώρα να ευδοκιμήσει μόνη της), μπορούμε ωστόσο να επισημάνουμε ορισμένους παράγοντες, εξαιτίας των οποίων το όραμα του αφρικανικού σοσιαλισμού δεν μακροημέρευσε.
Πολιτισμικές αντιφάσεις
Το Ujamaa από τη μία πλευρά επιχειρούσε να αναγεννήσει την πυρηνική οικογένεια και να οικοδομήσει μια «οικονομία της συγγένειας» στηριζόμενο σε παραδοσιακά ήθη, κι από την άλλη εισήγαγε καινοτόμες υπηρεσίες και τεχνοτροπίες στην παραγωγή και την οργάνωση για τον πληθυσμό της υπαίθρου. Η αντίφαση αυτή δε διευκόλυνε την αποδοχή και την ομαλή λειτουργία του Ujamaa.
Γραφειοκρατία
To Ujamaa θα εδραιωνόταν πολιτικά μέσω της εκπαίδευσης και της κινητοποίησης των χωρικών, στην πράξη όμως κατέληξε να επιβάλλεται από μια τάξη γραφειοκρατών. Η γραφειοκρατία περιόριζε την κοινωνική και πολιτική κινητικότητα και την απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων.
Παραπληροφόρηση
Ένα συνηθισμένο φαινόμενο στα σοσιαλιστικά κράτη από το οποίο δεν ξέφυγε ούτε η Τανζανία είναι το γεγονός ότι οι κρατικοί φορείς, προκειμένου να παρουσιάσουν μια εικόνα επιτυχίας στον τομέα εργασίας τους, κατέγραφαν ψευδή στοιχεία και μετρήσεις. Αυτό φυσικά είχε ως συνέπεια να λαμβάνονται λανθασμένες αποφάσεις από την κεντρική διοίκηση, η οποία βασιζόταν σε ανακριβή δεδομένα.
Πόλεμος με την Ουγκάντα
Από τον Οκτώβρη του 1978 έως τον Ιούνιο του 1979 Τανζανία και Ουγκάντα ενεπλάκησαν σε εμπόλεμη σύρραξη, με την πρώτη να κερδίζει τελικά τον πόλεμο, που ωστόσο είχε βαρύτατο κόστος στην εύθραυστη οικονομία και των δύο κρατών.
Στις μέρες μας, το πορτρέτο του Nyerere στην Τανζανία κοσμεί δημόσιους χώρους, κλειστά γραφεία και κυβερνητικά κτίρια, αποτελώντας σύμβολο εθνικής υπερηφάνειας. Για πολλούς συνιστά μορφή δασκάλου ή πατέρα του έθνους, ενώ άλλοι περιβάλλουν με θυμό και αποστροφή την ιστορική του κληρονομιά. Και οι δύο οπτικές γύρω από την μορφή του Nyerere είναι εξίσου χρήσιμες για την καλύτερη κατανόηση της ιστορίας της Τανζανίας. Είναι σαφές ότι το Ujamaa είχε την καλή, την κακή, και την άσχημη πλευρά του. Στο τέλος εξάλλου ο καθένας θα το κρίνει ανάλογα σε ποια πλευρά της ιστορίας τάσσεται.
[1] Nyerere, Freedom and Socialism, Oxford University Press, Dar-es-Salaam:1968,σελ. 2
[2] Nyerere, Freedom and Unity, Oxford University Press, Dar-es-Salaam:1966,σελ. 8
[3] Arusha Declaration, Dar es Salaam: TANU, 1967, p. 1, via library.fes.de
[4] Mahmood Mamdani, Define and Rule, The W.E.B. Du Bois Lectures, 2012.
