Ο κουρελοσυνοικισμός βρισκόταν πλάι στο ποτάμι∙ και τα σπίτια του ήταν τσαντίρια και παράγκες χαρτοσκεπασμένες, χαρτένια σπίτια, ένας μεγάλος σωρός παλιοπραμάτειες. Έμπασε μέσα την οικογένεια του κι έγινε πολίτης της Χούβερβιλ[1] – παντού έχουν το ίδιο όνομα: Χούβερβιλ. Έστησε το τσαντίρι του όσο πιο κοντά μπορούσε στο ποτάμι∙ κι αν δεν είχε τσαντίρι, πήγαινε σε κάποιο σκουπιδαριό της πόλης κι έφερνε χαρτόνια, κι έφτιαχνε ένα σπίτι από αυλακωτό χαρτόνι. Και με τις πρώτες βροχές το σπίτι έλιωνε και σαρωνόταν.[2]
Δε θα μπορούσε να φανταστεί ο Τζον Στάινμπεκ τη δεκαετία του ‘30, όταν έγραφε τα “Σταφύλια της Οργής”, ότι σχεδόν έναν αιώνα μετά, οι άστεγοι στη Νέα Υόρκη και σε άλλες μεγαλουπόλεις των ΗΠΑ θα αυξάνονταν σε αριθμούς ρεκόρ από την εποχή του «μεγάλου κραχ». Την εποχή στην οποία αναφέρεται το απόσπασμα και το σπουδαίο βιβλίο του.
Οι άστεγοι στη Νέα Υόρκη, αυξήθηκαν τα τελευταία χρόνια σε 80.000. Τα πανάκριβα ενοίκια, η ανεργία και η πανδημία ώθησαν πολλούς ανθρώπους να κοιμούνται στο δρόμο ή ακόμα και μέσα στα τρένα, διασχίζοντας την πόλη από την μία άκρη στην άλλη, με προορισμό… να περάσει απλώς η νύχτα.
Συνολικά στις ΗΠΑ οι άστεγοι υπολογίζονται περίπου σε 580.000[3], πολλοί εκ των οποίων δεν έχουν πρόσβαση ούτε σε προσωρινές δομές φιλοξενίας. Καταυλισμοί με σκηνές και παραπήγματα έχουν στηθεί σε πάρκα και δημόσιους χώρους από την Ουάσινγκτον ως την Καλιφόρνια και το Σηάτλ.
Στους αριθμούς αυτούς ο αντίλογος θα απαντούσε ότι κατ’ αναλογία πληθυσμού το ποσοστό δεν είναι ιδιαίτερα υψηλό. Πράγματι, υπάρχουν και χειρότερα, όπως η Γαλλία πχ. με τους 330.000 άστεγους για 68 εκ. πληθυσμό. Η ανάγνωση των στατιστικών ποικίλει, ανάλογα με τη σκοπιά και την ιδεολογική αφετηρία του καθενός. Ως απόλυτος αριθμός όμως, οι 580.000 άστεγοι, φέρει ειδικό βάρος που δεν μπορεί να διαβαστεί ψυχρά σαν ένα ποσοστό μιας τυπικής στατιστικής καταγραφής.
Περιπλανιέσαι μονίμως κουρασμένος, μεταφέρεις εσύ το κορμί σου όχι αυτό εσένα, η αίσθηση του χρόνου διαστέλλεται, χάνεται εντελώς ενίοτε, οι νύχτες διαρκούν περισσότερο, το χθες ξεχάστηκε ήδη, το αύριο είναι αδιάφορο. Αισθάνεσαι αγρίμι της επιβίωσης και λιγότερο άνθρωπος. Γρήγορα απομονώνεσαι, μιλάς με τον εαυτό σου συχνότερα από πριν. Οι άλλοι, οι «κανονικοί», χάνουν το πρόσωπο τους, δεν τους βλέπεις, μοιάζουν περισσότερο σαν απειλή, τους βλέπεις εχθρικά, όχι με ζήλεια. Η εχθρότητα είναι η τελευταία άμυνα για την απώλεια της αξιοπρέπειας σου. Γίνεσαι αρπακτικό, σκέφτεσαι μόνο τι έχεις να πάρεις από τον κόσμο, δεν έχεις να δώσεις τίποτα. Ο κόσμος, η κοινωνία, οι αξίες και οι μύθοι της αποδομήθηκαν ακαριαία από το πρώτο βράδυ που δεν μπόρεσες να κοιμηθείς από το κρύο.
Σε μια χώρα όπως οι ΗΠΑ, που ξόδεψε το περασμένο έτος 858$ δισ. σε στρατιωτικές δαπάνες και με τον δείκτη ανισότητας να υπολογίζει ότι το 10% των πιο πλούσιων Αμερικανών κατέχει το 70,7% του συνολικού πλούτου[4], ποιός αμφιβάλλει ότι – αν υπήρχε πραγματική βούληση – η αστεγία θα μπορούσε να εξαλειφθεί πλήρως;
Στο ρητορικό αυτό ερώτημα, μια πειστική απάντηση δίνει η κατά πολύ φτωχότερη Βενεζουέλα. Με αφορμή τις πλημμύρες του 2010, ο τότε πρόεδρος της χώρας Ούγκο Τσάβες εισήγαγε το “Μεγάλο Πρόγραμμα Κατοικίας της Βενεζουέλας (GMVV)”[5]. Βάσει επίσημων κρατικών στοιχείων, από το 2011 μέχρι σήμερα, έχουν κατασκευαστεί και διανεμηθεί 4,4 εκατ. εργατικές κατοικίες. Ο ΟΗΕ χαρακτήρισε υποδειγματική την πολιτική κοινωνικής κατοικίας της λατινοαμερικάνικης χώρας. Αντιθέτως, η νεοφιλελεύθερη αντιπολίτευση την επέκρινε, καταγγέλλοντας την κυβέρνηση για υπερκοστολόγηση των έργων, συν επιπλέον ότι αλλοιώνει τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς.
Σύμφωνα δηλαδή με αυτή τη λογική, τι κίνητρο έχει ένας μεγαλοεργολάβος να κατασκευάσει κτίρια ή ένας πολίτης να εργαστεί για να αγοράσει το σπίτι του, τη στιγμή που το παρέχει δωρεάν το κράτος; Συνεπώς, προκειμένου να λειτουργεί η κοινωνική κινητικότητα (ένας εργάτης να ελπίζει ότι θα γίνει επιχειρηματίας) και να μη χάνονται οι επενδυτικές ευκαιρίες, είναι προτιμότερο να κοιμούνται άνθρωποι στο δρόμο… Είναι ακριβώς αυτή η μισάνθρωπη θεώρηση του φιλελεύθερου δόγματος, που δεν βοηθά τις ΗΠΑ να αντιμετωπίσουν ουσιαστικά το πρόβλημα με τους άστεγους.
Ας δούμε τι λένε οι ίδιοι οι άστεγοι σε ντοκιμαντέρ του Mark Horvath, ανεξάρτητου ρεπόρτερ και πρώην άστεγου[6]:
Λες ότι αυτό είναι το καλοκαιρινό σου σπίτι;
Ναι.
Πόσο καιρό μένεις εδώ;
Είμαι στο τούνελ έξι χρόνια.
Πως επιβιώνεις;
Ζητιανεύω, πλένω παράθυρα, γεμίζω βενζίνη κι άλλες αρπαχτές.
Πως βλέπεις το μέλλον σου;
Μέχρι πρόσφατα σκεφτόμουν ότι δεν έχω ή ότι δεν ήθελα να έχω μέλλον. Αυτό όμως έχει αλλάξει τον τελευταίο χρόνο.
Αν είχες τρεις ευχές;
Να μπορώ να αυτοσυντηρούμαι και να πηγαίνω εκεί που θέλω χωρίς να βασίζομαι στη βοήθεια της οικογένειας ή άλλων.
Θεωρώ σπίτι μου όποιο μέρος βρίσκομαι με τα παιδιά μου, προσπαθώ να αποφεύγω τη λέξη “άστεγη”. Είχαμε σπίτι και αυτοκίνητο κάποτε, είχαμε τα πάντα, χάθηκαν όλα. Είναι μια πολύ ταπεινωτική εμπειρία.
Πως είναι για μια μητέρα να μεγαλώνει πέντε παιδιά σε ένα μικρό δωμάτιο, ενώ κάποτε είχατε σπίτι;
Ως ένα σημείο νιώθεις αποτυχημένη, αλλά μετά σκέφτεσαι ότι έχει και χειρότερα, υπάρχουν άνθρωποι που ζουν κάτω από γέφυρες.
Τα αίτια
Στις ΗΠΑ λειτουργούν κοινωνικές υπηρεσίες και ενεργά προγράμματα στήριξης των αστέγων, τα οποία ενισχύονται με σημαντικούς κρατικούς πόρους. Παρά το αυξημένο μπάτζετ, η αστεγία έχει μειωθεί μόνο 10% από το 2007, ενώ από το 2015 ο αριθμός αυτών που ζουν στο δρόμο – χωρίς ούτε κάποιο υποτυπώδες προσωρινό κατάλυμα – έχει αυξηθεί κατά 30%. Το πρόβλημα θα παραμένει όσο δεν αντιμετωπίζονται οι αιτίες, οι οποίες είναι βαθιά συστημικές και όχι “ατυχείς” κοινωνικές συγκυρίες.
Ήδη επισημάναμε την εισοδηματική ανισότητα και τη συσσώρευση του πλούτου στις ΗΠΑ, που τείνουν να αυξάνονται και οι φτωχοί να γίνονται φτωχότεροι. Η αλματώδης αύξηση των αστέγων τα τελευταία χρόνια επιδεινώθηκε από τις παρατεταμένες συνέπειες της οικονομικής κρίσης του 2008. Ρόλο έπαιξε και η περίοδος της πανδημίας, επιφέροντας σημαντική αύξηση στο κόστος στέγασης και την ανεργία.
Σύμφωνα με εκτενές ρεπορτάζ της New York Times αναφορικά με την αστεγία[7], η οικονομική δυσχέρεια μέρους του πληθυσμού λειτουργεί συνδυαστικά με την έλλειψη προσφοράς στέγης στα αστικά κέντρα: «Φανταστείτε ότι υπάρχουν 10 άνθρωποι για 9 καρέκλες. Ένα άτομο με βεβαρημένη υγεία δεν προλαβαίνει να καθίσει σε καρέκλα. Φταίει η υγεία του ανθρώπου ή η έλλειψη θέσεων;»
Είναι πρόβλημα προσφοράς και ζήτησης επομένως. Και όσο οι άνθρωποι πασχίζουν να βρουν σπίτι εν μέσω περιορισμένης διαθεσιμότητας, τόσο περισσότερο ανεβαίνει το κόστος στέγασης.
Η ανάλυση της NYT αποδίδει την έλλειψη διαθέσιμης στέγης σε λανθασμένο χωροταξικό σχεδιασμό. Η κομητεία του Λος Άντζελες π.χ., κατανέμει το 76% της κατοικήσιμης γης σε μονοκατοικίες, ενώ η περιοχή του Κόλπου του Σαν Φρανσίσκο σε ποσοστό 85%. Η νομοθεσία περιορίζει την ανοικοδόμηση περισσότερων οικιών, διαθέτοντας τα οικόπεδα για σπίτια που στεγάζουν μια μόνο οικογένεια αντί για διπλοκατοικίες ή πολυκατοικίες.
Συχνά επίσης οι ιδιοκτήτες, φοβούμενοι την υποβάθμιση της αξίας των σπιτιών και της γειτονιάς τους, αντιδρούν σε σχέδια ανέγερσης νέων κατοικιών. Εναντιώνονται ειδικότερα σε κατοικίες που απευθύνονται σε χαμηλότερα εισοδήματα. Στο Σαν Φρανσίσκο πρόσφατα, διαδηλωτές σταμάτησαν την μετατροπή ενός ξενοδοχείου 131 δωματίων στην Japantown σε στεγαστικές μονάδες για άστεγους.
- Η πολιτεία της Καλιφόρνια διαθέτει 23 προσιτά οικονομικά σπίτια για κάθε 100 χαμηλού εισοδήματος ενοικιαστές – ένα από τα χειρότερα ποσοστά συνολικά στη χώρα.[8]
- Επτά εκατομμύρια ενοικιαστές με πολύ χαμηλά εισοδήματα αδυνατούν να αποκτήσουν οικονομικά προσιτά σπίτια.[9]
- Υπολογίζεται ότι 13,7 εκ. Αμερικανοί ήταν πίσω στις πληρωμές ενοικίων ή στεγαστικών δανείων το καλοκαίρι του ’22. Από αυτούς, 4,6 εκ. θεωρούν ότι είναι «αρκετά πιθανό» ή «πολύ πιθανό» να χάσουν τα σπίτια τους λόγω έξωσης ή κατάσχεσης.[10]
Η στρατηγική αντιμετώπισης του φαινομένου από την κρατική πρόνοια συναντά διχογνωμία, με τις δύο κύριες προσεγγίσεις να αντανακλούν διαφορετικές ιδεολογικές καταβολές. Η μία πλευρά θέτει ως προτεραιότητα την εξασφάλιση στέγης για τους άστεγους (Housing First). Η έτερη προτάσσει το μοντέλο “θεραπεία, νηφαλιότητα, δουλειά, και τελευταία – ίσως – η στέγαση”. Η δεύτερη προσέγγιση εφαρμόστηκε χωρίς επιτυχία από τη Διοίκηση Τραμπ. Με τον Biden επανήλθε το “Housing First”, μέσω του “Σχεδίου Διάσωσης της Αμερικής” (American Rescue Plan), το οποίο φιλοδοξεί να βάλει τέλος στην αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού των ΗΠΑ, ειδικά για τις ευπαθείς ομάδες.
Στη χώρα με τη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου δεν ακούγεται εύηχα η αξιακή θέση ότι η κατοικία αποτελεί δικαίωμα, όχι προνόμιο. Η αστεγία θεωρείται προσωπική αδυναμία των ατόμων, όχι αποτυχία της κοινωνίας. Στην καπιταλιστική οικονομία, όπου το άτομο θεωρητικά είναι υπεύθυνο της μοίρας του, η ευθύνη μετατίθεται στο ίδιο το θύμα, αγνοώντας το κοινωνικό και οικονομικό πλέγμα μέσα στο οποίο ζουν οι άνθρωποι. Οι άστεγοι και οι στεγασμένοι, οι φτωχοί και οι πλούσιοι, το 90% και το 10%. Και οι μεταξύ τους σχέσεις.
Η Αμερική, μη νομίζεις πως είναι και τόσο μεγάλη. Δεν υπάρχει χώρος για μένα και για σένα, για τους όμοιούς μου και τους όμοιούς σου, δε χωράνε μαζί πλούσιοι και φτωχοί στην ίδια χώρα, δε χωράνε κλέφτες και τίμιοι άνθρωποι μαζί, ούτε η πείνα με το λίπος.[11]
Θωμάς Ρούτσης
[1] Χούβερβιλ ονόμαζαν τους καταυλισμούς αστέγων κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης. Υπήρχαν εκατοντάδες σε όλη τη χώρα, μαρτυρώντας την κρίση στέγασης που συνόδευε την κρίση ανεργίας τη δεκαετία του 1930. Ο όρος είχε πολιτική χροιά, καθώς υπογράμμιζε την ευθύνη του τότε Προέδρου των ΗΠΑ Χέρμπερτ Χούβερ για την οικονομική εξαθλίωση.
[2] Τζον Στάινμπεκ 1939, Τα Σταφύλια της Οργής
[3] https://endhomelessness.org/homelessness-in-america/homelessness-statistics/state-of-homelessness/
[4] https://wir2022.wid.world/
[5] https://www.minhvi.gob.ve/
[6]www.youtube.com/watch?v=0GPeWEKdF0o&ab_channel=JavaDiscover%7CFreeGlobalDocumentaries%26Clips
[7] www.nytimes.com/2022/07/15/briefing/homelessness-america-housing-crisis.html
[8] Στην ίδια πηγή.
[9] Στοιχεία από τον Εθνικό Συνασπισμό Κατοικίας Χαμηλού Εισοδήματος (National Low Income Housing Coalition)
[10] www.census.gov/programs-surveys/household-pulse-survey/data.html
[11] Τζον Στάινμπεκ 1939, Τα Σταφύλια της Οργής
