Ο Μπαράκ Ομπάμα το 2018 επικρίνοντας τον Τραμπ για την προσέγγισή του στον Πούτιν, είχε επικαλεστεί την «αφοσίωση (της Αμερικής) σε συγκεκριμένες αρχές και αξίες, όπως το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία». Η επίκληση των δημοκρατικών αξιών αποτελεί τυπικό επιχείρημα στη γλώσσα των πολιτικών της Δύσης και αντίστοιχα σύνηθες επικριτικό μοτίβο προς χώρες που τις παραβιάζουν, σύμφωνα με τα κριτήρια και κυρίως, τα συμφέροντά των Δυτικών. Συχνά μάλιστα οι ΗΠΑ κατηγορούν τη Ρωσία και την Κίνα – άμεσους ανταγωνιστές τους – ότι στηρίζουν υλικά και διπλωματικά αυταρχικά καθεστώτα ανά τον κόσμο. Αυτές οι θέσεις ωστόσο μοιάζουν με κούφια λόγια αν λάβουμε υπόψη την ιστορία και το παρόν συνεργασίας της Ουάσιγκτον αλλά και της Ευρώπης με κράτη που παραβιάζουν συστηματικά δημοκρατικούς και ανθρωπιστικούς κανόνες.
Αρκεί να θυμηθούμε ότι σύσσωμος ο Δυτικός κόσμος έχει αδιαλείπτως στο στόχαστρο της κριτικής του τη Βενεζουέλα – συχνά μάλιστα η κριτική γίνεται παρέμβαση – σε αντίθεση με άλλα καθεστώτα με σαφώς πιο τρανταχτές δημοκρατικές παραβιάσεις που η Δύση έχει στο απυρόβλητο.
Η λίστα αυταρχικών καθεστώτων με τα οποία οι ΗΠΑ και η Ευρώπη λόγω συμφερόντων διατηρούν αγαστές σχέσεις είναι μακρά, ωστόσο στο παρόν άρθρο εστιάζουμε σε τρεις περιπτώσεις με κοινά στοιχεία μεταξύ τους: το Αζερμπαϊτζάν, την Αλγερία και την Σαουδική Αραβία.
Αζερμπαϊτζάν
Στο Αζερμπαϊτζάν ο Ιλχάμ Αλίεφ κυβερνά αδιάκοπα από το 2003, όταν και διαδέχτηκε τον πατέρα του Χεϊντάρ. Αθροιστικά η οικογένεια Αλίεφ και το Νέο Κόμμα του Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται στην εξουσία 28 χρόνια, από το 1993.
Κάνοντας μια ανασκόπηση στο εκλογικό ιστορικό της χώρας βρίσκουμε πλήθος σοβαρών δημοκρατικών παραβιάσεων:
- Η πρώτη νίκη του νυν προέδρου το 2003 χαρακτηρίστηκε από διεθνείς παρατηρητές ως “μη ελεύθερη και δίκαιη”.
- Στις βουλευτικές εκλογές του 2005 η αντιπολίτευση απείχε ως ένδειξη διαμαρτυρίας, ενώ καταγράφηκε κλίμα τρομοκράτησης του Τύπου και των αντιπάλων της κυβέρνησης.
- Το 2008 κέρδισε με ποσοστό 88%.
- Το 2013 πέτυχε ποσοστό 72,6% με τους παρατηρητές του ΟΑΣΕ να εντοπίζουν στη διαδικασία “σημαντικά προβλήματα”, σημειώνοντας μάλιστα στην έκθεση τους ότι ο Αλίεφ έτυχε 92% προβολής από τα εγχώρια ΜΜΕ.
- Το 2018, στις τελευταίες προεδρικές εκλογές επανεξελέγη για τέταρτη φορά. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης με την αποχή τους μποϋκόταραν τις εκλογές, τις οποίες χαρακτήρισαν ως “φάρσα”.
Ενδιάμεσα, ο Αλίεφ με δυο δημοψηφίσματα (2009 και 2016) φρόντισε αρχικά να καταργήσει το όριο στις θητείες που δικαιούται να εκτίσει ο Πρόεδρος και έπειτα να την αυξήσει από τα πέντε στα επτά έτη.
Ευρώπη και ΗΠΑ έχουν πλήρη επίγνωση της κατάστασης αλλά τα ενεργειακά οφέλη από τη σχέση τους με το Μπακού αποσιωπούν τις φωνές αποδοκιμασίας προς το καθεστώς του Αλίεφ. Ενδεικτική είναι η επίσημη περιγραφή της διμερούς σχέσης Αζερμπαϊτζάν-Ε.Ε. Στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου:
“Η στρατηγική εταιρική σχέση στον τομέα της ενέργειας, η οποία συνήφθη το 2006, εξακολουθεί να αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα μιας αμοιβαίως επωφελούς συνεργασίας. Ωστόσο, η σχέση επεκτείνεται πέρα από την ενέργεια και εξακολουθεί να σημειώνεται σημαντική πρόοδος στον τομέα της δημοκρατίας και των θεμελιωδών ελευθεριών.”[1]
Μάλιστα, αντί κριτικής, η Ευρώπη επιβραβεύει το Μπακού με μια νέα αναβαθμισμένη συμφωνία, που τελεί υπό διαπραγμάτευση από το 2017. Η δήλωση του προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ:
«Η νέα αυτή συμφωνία θα διευρύνει το πεδίο των σχέσεων μας, λαμβάνοντας υπόψη τα νέα παγκόσμια, πολιτικά και οικονομικά κοινά μας συμφέροντα και τις προκλήσεις που θέλουμε να αντιμετωπίσουμε από κοινού.»[2]
Η διεύρυνση των πηγών προμήθειας φυσικού αερίου και η απεξάρτηση από τη Ρωσία αποτελεί προτεραιότητα για την ευρωπαϊκή στρατηγική. Το τεράστιο κοίτασμα φυσικού αερίου Shah Deniz που επιβεβαιώθηκε το 1999 έστρεψε αμετάκλητα την προσοχή της Δύσης στο Αζερμπαϊτζάν. Η πλούσια σε υδρογονάνθρακες χώρα του Καυκάσου διαθέτει 61 ενεργά κοιτάσματα αερίου και πετρελαίου. Από αυτά, η κρατική πετρελαϊκή εταιρεία SOCAR εκμεταλλεύεται μόνο τα 31 ενώ τα υπόλοιπα είναι προϊόν συνεκμετάλλευσης μέσω της κοινοπραξίας AIOC, της οποίας κύριος μέτοχος είναι η βρετανική BP με ποσοστό 35,79%. Από την πλευρά τους οι ΗΠΑ αφενός στηρίζουν ένθερμα την αποδέσμευση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο και αφετέρου απολαμβάνουν μια άριστη συνεργασία με την κυβέρνηση του Μπακού στις νατοϊκές επιχειρήσεις στη Μέση Ανατολή.
Συνεπώς, κάτω από το πρίσμα των οικονομικών και γεωπολιτικών κερδών Ευρώπης και ΗΠΑ, που προκύπτουν από τη σχέση τους με το καθεστώς Αλίεφ, τα ευρήματα ελεγκτικών επιτροπών για τα εξόφθαλμα κενά δημοκρατίας στο Αζερμπαϊτζάν περνούν σε δεύτερη μοίρα.
Αλγερία
Σχεδόν παρόμοια περίπτωση με τον Αλίεφ αποτελεί ο αποθανών Αμπντελαζίζ Μπουτεφλίκα στην Αλγερία, που κυβέρνησε τη χώρα επί είκοσι συναπτά έτη (1999-2019).
Το 1999 και το 2004 ο πρώην πρόεδρος της Αλγερίας κέρδισε τις εκλογές με συντριπτικά ποσοστά, 74% και 85% αντίστοιχα. Οι αντίπαλοι αμφισβήτησαν τα αποτελέσματα, κατήγγειλαν εκτεταμένη νοθεία και πλήρη έλεγχο των μέσων ενημέρωσης. Μέχρι το 2008 το Αλγερινό Σύνταγμα είχε ανώτατο όριο τις δύο προεδρικές θητείες. Ο νόμος αναθεωρήθηκε έτσι ώστε ο Μπουτεφλίκα να παραμείνει στην εξουσία για τρίτη και τέταρτη θητεία.
Πράγματι, το 2009 ο συγκεντρωτικός Αλγερινός πρόεδρος αναδείχθηκε νικητής με 75,5% και το 2014 με 81,5%. Και σε αυτές τις αναμετρήσεις η αντιπολίτευση έκανε λόγο για σοβαρές παρατυπίες, ένοπλη επίθεση σε εκλογικό κέντρο ενώ το 2014 δεν κατήλθε καν στις εκλογές.
Τελικά, έπειτα από μαζικές λαϊκές κινητοποιήσεις ο Μπουτεφλίκα παραιτήθηκε στις 2 Απριλίου του 2019. Στον απόηχο των αντικυβερνητικών διαδηλώσεων, αξιοσημείωτη ήταν η σιωπή της γαλλικής κυβέρνησης, λαμβάνοντας υπόψη τους στενούς δεσμούς Γαλλίας-Αλγερίας από το αποικιακό παρελθόν τους και τη στρατηγική σημασία της αχανούς αφρικανικής χώρας για το Παρίσι. Ο Εμανουέλ Μακρόν που δε χάνει ευκαιρία να κάνει δηλώσεις στις διεθνείς κρίσεις, απέφυγε να πάρει θέση, παρά τις έντονες πιέσεις στο εσωτερικό να υποστηρίξει τις αντικαθεστωτικές διαδηλώσεις.
Ποιοι είναι οι λόγοι της γαλλικής και την ευρωπαϊκής ουδετερότητας απέναντι στο καθεστώς Μπουτεφλίκα;
Η Αλγερία συνιστά για τη Γαλλία έναν κρίσιμο οικονομικό εταίρο και σύμμαχο στη συγκράτηση των μεταναστευτικών ροών από την υποσαχάρια Αφρική και την ισλαμική τρομοκρατία στο Σαχέλ. Ενδεχόμενη αποσταθεροποίηση της Αλγερίας θα δημιουργούσε αβεβαιότητα στην περιοχή. Η σταθερότητα και η προβλεψιμότητα είναι θεμέλια της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής. Συνεπώς στην περίπτωση της Αλγερίας, η Γαλλία διαχρονικά επέλεγε να αποφύγει την ανατροπή του καθεστώτος, αφού θα προκαλούσε αναταράξεις και ενδεχόμενη αύξηση των προσφυγικών κυμάτων προς την επικράτεια της. Επιπλέον, το Παρίσι διατηρεί στενή συνεργασία με την Αλγερία για την ασφάλεια της Βόρειας Αφρικής από την απειλή των τζιχαντιστών που εξορμούν από τη ζώνη του Σαχέλ.
Τέλος, η Αλγερία διαθέτει μεγάλα αποθέματα φυσικού αερίου και πετρελαίου, γεγονός που την καθιστά σημαντικό στρατηγικό εταίρο για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αποδείχθηκε πρόσφατα άλλωστε η κρισιμότητα του Αλγερινού αερίου για την Ευρώπη, όταν τον περασμένο Οκτώβρη η Αλγερία διέκοψε τη ροή φυσικού αερίου προς την Ισπανία μέσω του αγωγού MGE, προκαλώντας «πονοκέφαλο» στη Μαδρίτη.[3]
Ο συγκεκριμένος αγωγός διέρχεται μέσω του Μαρόκου. Το συμβόλαιο για τη διέλευση του αερίου ανάμεσα στην Αλγερία και το Μαρόκο έληξε, με τις δύο χώρες να μη δείχνουν διάθεση να το ανανεώσουν εξαιτίας των τεταμένων σχέσεων μεταξύ τους.
Τα συμβόλαια μεταφοράς ενέργειας ανάμεσα στην Αλγερία και την Ευρώπη συνήφθησαν τη δεκαετία του ’90 εν μέσω ενός βίαιου εμφυλίου πολέμου στην πρώην γαλλική αποικία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι πολυεθνικές της πρόταξαν τα δικά τους συμφέροντα, ρίχνοντας λάδι στη φωτιά σε αυτή την ταραγμένη περίοδο για την Αλγερία.
Με τα ενεργειακά αποθέματα της Βόρειας Θάλασσας να μειώνονται, την αστάθεια που δημιουργεί η κρίση στην Ουκρανία και την ανάγκη για απεξάρτηση από το ρωσικό αέριο, η πρόσβαση στην ενέργεια της Αλγερίας έχει στρατηγική σημασία για την Ευρώπη. Το γεγονός αυτό εξηγεί εν πολλοίς την ανεκτικότητα της Δύσης στην αντιδημοκρατική εκτροπή του καθεστώτος Μπουτεφλίκα.
Σαουδική Αραβία
Η τρίτη περίπτωση και ίσως η πιο χαρακτηριστική, όπου το συμφέρον υπερισχύει της δημοκρατικής ηθικής στις διπλωματικές σχέσεις της Δύσης είναι η Σαουδική Αραβία. Η ζάπλουτη βασιλική οικογένεια των Σαούντ, που ηγεμονεύει την περιοχή από τον 18ο αιώνα, έχει φέρει ουκ ολίγες φορές τη Δύση σε δύσκολη θέση με την αυταρχική εσωτερική και εξωτερική συμπεριφορά της.
Ίσως η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι η δολοφονία του Σαουδάραβα δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι, που ασκούσε κριτική στο καθεστώς. Το θύμα βρέθηκε δολοφονημένο με μακάβριο τρόπο στην Τουρκία, με ισχυρά πειστήρια να ενοχοποιούν ως ηθικό αυτουργό τον διάδοχο του στέμματος Μπιν Σαλμάν.
Κι αν η Ευρώπη συχνά κρατάει αποστάσεις από το απολυταρχικό καθεστώς, οι ΗΠΑ παρά τις κατά καιρούς επιφανειακές επικρίσεις προς τη Σαουδική Αραβία, στην πραγματικότητά την αντιμετωπίζουν ως βασική σύμμαχο στη μέση Ανατολή.
Το αυταρχικό προφίλ του Σαουδικού καθεστώτος είναι ως ένα βαθμό γνώριμο για το ευρύ κοινό, επομένως στο παρόν κείμενο αξίζει να επισημάνουμε ορισμένα ειδικότερα σημεία στη λειτουργία του κράτους.
Το πολίτευμα της χώρας είναι ουσιαστικά μια «μη συνταγματική μοναρχία», όπου στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται ο βασιλιάς, συγκεντρώνοντας όλη την εξουσία. Κυβερνά με τη βοήθεια μιας συμβουλευτικής συνέλευσης και των υπουργών, τους οποίους διορίζει και ελέγχει ο ίδιος. Τυπικά το 1960 εγκρίθηκε ένα υποτυπώδες Σύνταγμα χωρίς ωστόσο να αποκτήσει ποτέ ισχύ. Η Σαουδική Αραβία στην πραγματικότητά δεν έχει γραπτό Σύνταγμα, επομένως το νομικό πλαίσιο στη διοίκηση και λειτουργία του κράτους ορίζεται με βάση το Κοράνι και τη Σούνα. Κόμματα φυσικά δεν υπάρχουν, ενώ στις τρεις εκλογές για τα δημοτικά συμβούλια που διεξήχθησαν από το 2005, μόνο στις τελευταίες το 2015 επετράπη στις γυναίκες να ψηφίσουν.
Για την άνιση έως βάναυση μεταχείριση των γυναικών στη Σαουδική Αραβία θα χρειαζόταν να μιλήσουμε εκτενώς σε ολόκληρο το άρθρο, ωστόσο ακόμη και μόνο το νομικό πλαίσιο για τις γυναίκες να αναφέρουμε ο αναγνώστης μπορεί να σχηματίσει εικόνα:
Σύμφωνα με τους νόμους της χώρας, κάθε γυναίκα πρέπει να έχει έναν άνδρα κηδεμόνα, ο οποίος έχει τόση εξουσία να αποφασίζει για τη γυναίκα, όση και ένας γονέας επάνω στο ανήλικο παιδί του. Ο κηδεμόνας μιας γυναίκας μέχρι να παντρευτεί είναι ο πατέρας της, μετά το γάμο είναι ο σύζυγός της, και ο αδερφός ή ακόμη και ο γιος της σε περίπτωση που δεν έχει ούτε σύζυγο ούτε πατέρα. Παρόλο που το νομικό πλαίσιο άλλαξε και οι γυναίκες δεν χρειάζονται πλέον την έγκριση του άνδρα “προστάτη” τους προκειμένου να εργαστούν ή να σπουδάσουν, πολλές εταιρείες ή ακαδημαϊκά ιδρύματα ζητούν ακόμη από τις γυναίκες την άδεια του κηδεμόνα τους για να τις δεχτούν.
Στο εξωτερικό, το βασίλειο πραγματοποιεί επιθετικές παρεμβάσεις σε γειτονικές χώρες όπως το Μπαχρέιν, η Συρία και η Υεμένη, ενώ κατηγορείται βάσιμα ότι χρηματοδοτεί ακραία ισλαμικά κινήματα που αντιμάχονται οποιαδήποτε δημοκρατική και κοσμική μεταρρύθμιση στον αραβικό κόσμο.
Σε ανάλυση του ο διάσημος πρώην γραμματέας του ΟΗΕ Χαβιέ Σολάνα έχει χαρακτηρίσει τη Σαουδική Αραβία αυταρχικό καθεστώς, η υπουργός εξωτερικών της Σουηδίας το 2012, Κάριν Ενστρέμ, ως δικτατορία ενώ και ο Αμερικάνος πρόεδρος Τζο Μπάιντεν λίγο πριν την εκλογή του κατήγγειλε την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο βασίλειο των Σαούντ. Ανεξάρτητα όμως από τις δηλώσεις, η Σαουδική Αραβία είναι και θα παραμείνει βασικός γεωπολιτικός εταίρος των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, σημαντικός αγοραστής οπλικών συστημάτων και ο μεγαλύτερος προμηθευτής πετρελαίου για τη Δύση.
Ο πολιτικός επιστήμονας Sevi Gunitsky είχε παρατηρήσει εύστοχα ότι οι υλικές επιτυχίες και οι αναγκαιότητες παράγουν τη δική τους νομιμοποίηση και τα αυταρχικά καθεστώτα γίνονται ελκυστικά απλώς και μόνο χάριν της επιτυχίας τους.
Θωμάς Ρούτσης
[1] https://www.consilium.europa.eu/el/policies/eastern-partnership/azerbaijan/
[2] O πρόεδρος κ. Donald Tusk μετά τη συνάντησή του με τον Πρόεδρο κ. Ilham Aliyev
https://www.consilium.europa.eu/el/policies/eastern-partnership/azerbaijan/
[3] Η Ισπανία εισάγει από την Αλγερία περίπου το 50% από την ετήσια κατανάλωσης της σε φυσικό αέριο.
