Λατινική Αμερική: Ενεργό κοινωνικό ηφαίστειο

Τη στιγμή που σχεδόν ολόκληρος ο κόσμος συντονίζεται στους ρυθμούς εξάπλωσης του κορονοϊού, η Λατινική Αμερική βρίσκεται ταυτόχρονα, σε ένα κρίσιμο πολιτικό μονοπάτι. Έχοντας βγει από ένα θερμό 2019, γεμάτο ανατροπές και πραξικοπήματα, νέες οριακές εξελίξεις απειλούν την προσωρινή κοινωνική κατάπαυση.

Αποδεικνύεται ότι η δεξιά παλινόρθωση των τελευταίων ετών σε αρκετές χώρες της περιοχής απέτυχε να σταθεροποιήσει τις οικονομίες, οι οποίες το περασμένο έτος είχαν ανάπτυξη μόλις 0,2% κατά μέσο όρο, αυξάνοντας τον αριθμό των φτωχών κατά 6 εκατομμύρια. Αντίθετα, από το 2002 ως το 2014, διάστημα στο οποίο είχαν τα ηνία προοδευτικές κυβΓια να γραφτεί το κείμενο, χρειάστηκε πολλή δουλειά και χρόνος. Δωρίζοντας το ποσό που επιθυμείτε (Donate) βοηθάτε τους συντάκτες του foreign politics να συνεχίσουν την προσπάθεια. Η στήριξη σας μετράει πραγματικά.

PayPal – The safer, easier way to pay online!ερνήσεις, η οικονομία της ηπείρου αναπτυσσόταν με ρυθμό 3,5%, η φτώχεια και άλλοι δείκτες ανισότητας υποχώρησαν σημαντικά, ενώ σχεδόν 100 εκατομμύρια Νοτιοαμερικανοί ανήλθαν στη μεσαία τάξη[1].

Επιπλέον, με την απροσδόκητη υγειονομική κρίση, που βιώνει όλος ο πλανήτης, τίθεται σε κίνδυνο το εισόδημα 271 εκατομμυρίων Λατινοαμερικανών εργαζομένων, γεγονός που ενισχύει τις φωνές όσων ζητούν την ακύρωση του δημόσιου χρέους των χωρών της Νότιας Αμερικής για την αντιμετώπιση του Covid-19.

Στο παρόν κείμενο ο φακός εστιάζει στην Αργεντινή, τη Βολιβία και το Εκουαδόρ. Στο 2ο μέρος θα γίνει αναφορά στη Χιλή, την Κολομβία και το Περού.

Αργεντινή 

Στην Αργεντινή -Φαρ Ουέστ Ιταλών και Ισπανών μεταναστών, πεδίον δόξης λαμπρό για λαϊκιστές τυράννους, τη χώρα όπου πλανάται το φάντασμα του Χουάν Περόν- το πάθος καταλήγει πάντα να θριαμβεύει επάνω στον νόμο, όπως γράφει ο Γκαλεάνο[2].

Το πάθος των Αργεντινών, που έμοιαζε περισσότερο με αγανάκτηση τα τελευταία δύο χρόνια, εκτονώθηκε προς το παρόν εκλογικά, μέσω της πανηγυρικής επαναφοράς στην εξουσία της κεντροαριστεράς. Ο νέος πρόεδρος, Αλμπέρτο Φερνάντες, με αντιπρόεδρο την Κριστίνα Κίρτσνερ, υποσχέθηκαν να σταματήσουν να πληρώνουν το χρέος στο ΔΝΤ, το οποίο έφερε ξανά μετά το 2000 ο (πολύ) δεξιός Μαουρίτσιο Μάκρι, που κυβέρνησε από το 2005 έως το ’19 αφήνοντας πίσω του καμένη γη. Η υπόσχεση του για «επανάσταση της χαράς» έγινε τελικά «επιστροφή στη μιζέρια». 

Το νεοφιλελεύθερο μονοπάτι του Μάκρι, με απολύσεις, περιστολή εργατικών κατακτήσεων, περιορισμό δαπανών σε υγεία και παιδεία, μειώσεις μισθών και συντάξεων, ιδιωτικοποίηση εθνικών πόρων και ακραία αύξηση στο ηλεκτρικό ρεύμα και το αέριο, έβγαλε ξανά στους δρόμους τους Αργεντίνους σε μαζικές διαδηλώσεις και απεργίες. Η οικονομική πολιτική του Μάκρι έφερε βαθιά ύφεση, τον πληθωρισμό στο 55%, τη φτώχεια σε ποσοστό 40%, το δημόσιο χρέος στα 332 δισ. δολάρια και το εθνικό νόμισμα σε ανεξέλεγκτη υποτίμηση.

Εκτός από την οικονομία, επίδραση στο εκλογικό αποτέλεσμα, είχε και το γυναικείο κίνημα με τα πράσινα μαντήλια που διεκδίκησε δυναμικά το δικαίωμα στις ελεύθερες αμβλώσεις. Στην συντηρητική και καθολική Αργεντινή το θέμα των αμβλώσεων, οι βιασμοί και η γενικότερη καταπίεση των γυναικών έχουν λάβει μεγάλες διαστάσεις. «Επιστρέψαμε και είμαστε γυναίκες» δήλωσε συμβολικά στην πρώτη του ομιλία ο νεοεκλεγείς πρόεδρος, εξαγγέλλοντας τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων και μια νέα πολιτική για την εξάλειψη των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών.

Η Αργεντινή βρίσκεται σε βαθιά κρίση, με μια οικονομία που παραπαίει και το ΔΝΤ να καιροφυλακτεί, ενώ η πολιτική και κοινωνική κατάσταση θυμίζει την κρίση του 2001. Μένει να δούμε αν η νέα κυβέρνηση θα υποκύψει στις πιέσεις των δανειστών να εφαρμόσει αντιλαϊκές μεταρρυθμίσεις, έχοντας ενδεχομένως μικρότερη κοινωνική αντίσταση λόγω του αριστερού της προφίλ. Οι Αργεντίνοι ωστόσο, είναι ιδιαίτερα δύσπιστοι για το πώς αυτός ο ανακυκλούμενος περονισμός του διδύμου Φερνάντες-Κίρτσνερ, θα αποτρέψει την ολική κατάρρευση και πτώχευση, υπό το βάρος του μη βιώσιμου χρέους της χώρας.

Στο μέτωπο κατά του κορονοϊού πάντως, η Αργεντινή ανταπεξέρχεται επαρκώς προς το παρόν, διαθέτοντας το σημαντικό ποσοστό του 2,2% του ΑΕΠ για την αντιμετώπιση της ύφεσης.

Η αφύπνιση των γυναικών

Ένας δυναμικός φεμινισμός ξυπνάει στη Λατινική Αμερική σαν απάντηση στην ανεξέλεγκτη έμφυλη βία κατά των γυναικών, διεκδικώντας το δικαίωμα στη νόμιμη άμβλωση και την αλλαγή της νοοτροπίας στην κοινωνία. Πρόκειται εξάλλου για την περιοχή με τις περισσότερες δολοφονίες γυναικών παγκοσμίως, εξαιρώντας τις εμπόλεμες ζώνες.
Το κίνημα με τα πράσινα μαντήλια στην Αργεντινή επέβαλε την προσθήκη της μεταρρύθμισης για τις αμβλώσεις στην ατζέντα της νέας κυβέρνησης, κάτι που δεν έχουν καταφέρει ακόμα οι γυναίκες στο Εκουαδόρ, παρά τις κινητοποιήσεις τον περασμένο Νοέμβρη έξω από τη Βουλή. Απέναντι τους συνάντησαν πολλούς αντιδιαδηλωτές που τάχθηκαν κατά της νομιμοποίησης των αμβλώσεων.
Ο διχασμός της κοινωνίας στο Εκουαδόρ για το ζήτημα φάνηκε και στο κοινοβούλιο, όπου απορρίφθηκε οριακά -για 5 μόλις ψήφους- η σχετική τροποποίηση του νόμου. Με βάση επίσημα στοιχεία, μεταξύ 2008 και 2018 πάνω από 20.000 κορίτσια κάτω των 14 ετών έγιναν μητέρες, με το 80% των παιδιών να προέρχονται από βιασμούς.

Στη Βολιβία Παράλληλα με τις δραματικές πολιτικές εξελίξεις, σε αναβρασμό βρίσκονται και οι γυναίκες της χώρας αναφορικά με τον μεγάλο αριθμό δολοφονημένων γυναικών. Η οργή ξεχείλισε στην κηδεία της 26χρονης Μέρι Βίλα που δολοφονήθηκε από τον σύντροφό της το περασμένο καλοκαίρι. Μέχρι το καλοκαίρι του 2019 είχαν σκοτωθεί 73 γυναίκες από τους άντρες τους στη Βολιβία, τη χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό γυναικοκτονιών στην Λατινική Αμερική. Το να ξυλοκοπείται μια γυναίκα συνιστά την κανονικότητα στη Βολιβία, όπου η πατριαρχία αντιστέκεται σθεναρά στις συντελούμενες κοινωνικές αλλαγές, λένε οι κοινωνικοί ερευνητές. Ως απάντηση, η τότε κυβέρνηση Μοράλες θέσπισε τον Αύγουστο του 2019 πακέτο μέτρων για την αντιμετώπιση του προβλήματος, θέτοντας την πάταξη της έμφυλης βίας ως εθνική προτεραιότητα.

Βολιβία

Η Βολιβία, η φτωχότερη χώρα της λατινικής Αμερικής με το 65% του πληθυσμού να αποτελείται από αυτόχθονες, βρέθηκε στα πρόθυρα εμφυλίου πολέμου το περασμένο φθινόπωρο. Αφορμή στάθηκαν οι επεισοδιακές εκλογές του Οκτώβρη, ενώ οι επαναληπτικές του Μαΐου προδικάζουν νέο κύκλο επεισοδίων και ακραίας πόλωσης.

Στις εκλογές του Οκτωβρίου ο Έβο Μοράλες, που εκλέγεται πρόεδρος από το 2006, εξασφάλισε την απαιτούμενη διαφορά των 10 μονάδων. Η αντιπολίτευση κατήγγειλε νοθεία και άμεσα ξεκίνησε μια ενορχηστρωμένη κίνηση ανατροπής του Μοράλες, που περιλάμβανε βίαιες διαδηλώσεις, πυρπόληση σπιτιών κυβερνητικών στελεχών, κατάληψη ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, πίεση από γειτονικά κράτη με δεξιά κυβέρνηση (Κολομβία, Βραζιλία, ΗΠΑ, Χιλή). Αποκορύφωμα των αντιδράσεων και σημείο-κλειδί αποτέλεσαν η ανταρσία αστυνομικών και η παθητική στάση του στρατού, που ανάγκασαν ουσιαστικά τον Μοράλες να παραιτηθεί και να καταφύγει εσπευσμένα στο Μεξικό (αρχικά), όπου και ζήτησε άσυλο. Να επισημανθεί ότι τρεις ανεξάρτητες έρευνες που έγιναν πρόσφατα για την υποτιθέμενη νοθεία, δεν βρήκαν αποδείξεις για τις παρατυπίες που ανέφερε ότι εντόπισε ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών (ΟΑΚ)[3].

Ο Έβο Μοράλες από τη φυλή Αϊμάρα, πρώτος ιθαγενής πρόεδρος και εμβληματική μορφή για τους αυτόχθονες ολόκληρης της ηπείρου, έτυχε γενικής αναγνώρισης για την πρόοδο και τη σταθερότητα στην οικονομία της Βολιβίας. Ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης 4,9% είναι ο μεγαλύτερος της δεκαετίας για χώρα της Λατινικής Αμερικής, τη στιγμή που ο πληθωρισμός είναι μηδενικός ενώ το κατά κεφαλήν ΑΕΠ τριπλασιάστηκε όσο κυβερνούσε το MAS. Οι βασικές υπηρεσίες για τους πολίτες εθνικοποιήθηκαν, έτσι ώστε να έχουν όλοι πρόσβαση, την ίδια στιγμή η φτώχεια έπεσε στο 34% από το 60% και η ανισότητα βάσει του δείκτη Gini μειώθηκε από το 0.60 στο 0.47.

Σχολή πραξικοπημάτων

Σύμφωνα με έρευνα του Jeb Sprague για τον ανεξάρτητο ερευνητικό ιστότοπο The Grayzone, έξι από τους πρωταγωνιστές της ανατροπής του Μοράλες στη Βολιβία – με κορυφαία πρόσωπα τον αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων Williams Kaliman και τον Manfred Reyes Vill, υποψήφιο της αντιπολίτευσης – ήταν απόφοιτοι της περίφημης School of the Americas, της αμερικανικής σχολής στην οποία έχουν θητεύσει ουκ ολίγοι δικτάτορες στην Κεντρική και Νότια Αμερική. 

Πρόκειται για τη σχολή που αξιοποιήθηκε από το 1963 κιόλας, από τον Κένεντι, ως ένα χρήσιμο ψυχροπολεμικό εργαλείο που εκπαίδευε στρατιωτικούς και αστυνομικούς σε τεχνικές πραξικοπημάτων και βασανιστηρίων.

Η Τζανίν Ανιές από την αντιπολίτευση, ως δεύτερη αντιπρόεδρος της Βουλής, αυτοανακηρύσσεται μεταβατική πρόεδρος, με βασική αποστολή να προκηρύξει νέες εκλογές. Κι ενώ το ΜAS προηγείται σε όλες τις πρόσφατες δημοσκοπήσεις, η νέα κυβέρνηση μόνο ως μεταβατική δε λειτουργεί: Με διάταγμα, απαλλάσσει τους στρατιώτες από νομικές ευθύνες σε περίπτωση θανάτου ή τραυματισμού διαδηλωτών. Στις μεγάλες και επίμονες διαδηλώσεις των υποστηρικτών του Μοράλες σκοτώνονται πάνω από 30 άνθρωποι. Παράλληλα προσπαθεί να αλλάξει όσα προλάβει: Ο νέος υπουργός Άμυνας αναγγέλλει το “άνοιγμα” της οικονομίας γιατί “ήταν πολύ κλειστή”, όπως δήλωσε. Στην εξωτερική πολιτική δρομολογείται η αναθεώρηση των σχέσεων με την Κούβα και τη Βενεζουέλα, ενώ αναγνωρίζεται άμεσα ο Γουαϊδό. Όλα αυτά σε απόλυτη ευθυγράμμιση με τη στρατηγική των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική.

Η πιο ύποπτη παρέμβαση ωστόσο της προσωρινής κυβέρνησης, είναι η πρόταση για αναθεώρηση της εθνικής πολιτικής για την εξόρυξη και εξαγωγή λιθίου, ένα περιζήτητο μέταλλο που χρησιμοποιείται για την κατασκευή μπαταριών. Αυτή η λεπτή υπόθεση που εκτυλίσσεται κυρίως παρασκηνιακά, ξεκίνησε όταν ο Έβο Μοράλες, λίγες μέρες προτού παραιτηθεί, ακύρωσε την ισχύουσα σύμβαση με την πολυεθνική. Το σκεπτικό της απόφασης ήταν να δημιουργήσει μια εθνική εταιρεία εκμετάλλευσης του λιθίου, ώστε τα κέρδη να πηγαίνουν απευθείας στο λαό της Βολιβίας, η οποία διαθέτει στο υπέδαφος της τα μεγαλύτερα κοιτάσματα λιθίου παγκοσμίως.

Εκουαδόρ

Έναν θερμό, κόκκινο Οκτώβρη πέρασε και το Εκουαδόρ, με το ΔΝΤ κοινό παρονομαστή σε άλλη μία πολιτική κρίση. Το διάταγμα 883, που καταργούσε την επιδότηση στα καύσιμα, υπεγράφη από τον πρόεδρο Λένιν Μορένο ως ένα από τα μέτρα δημοσιονομικής λιτότητας που απαίτησε το ΔΝΤ, προκειμένου να παραχωρήσει στο Εκουαδόρ δάνειο ύψους 4.2$ δισ. το Μάρτη του ’19. Η κατάργηση της συγκεκριμένης επιδότησης, που ίσχυε επί 40 χρόνια στην πετρελαιοπαραγωγό χώρα, οδήγησε σε διπλασιασμό τις τιμές του ντίζελ και της βενζίνης. H αύξηση θα συνεπαγόταν μεγάλη άνοδο των τιμών σε βασικά είδη κατανάλωσης και τη συνολική υποβάθμιση του πραγματικού εισοδήματος, λόγω του πληθωρισμού.

Το διάταγμα αυτό, σε συνδυασμό με νέους φόρους, μείωση των κρατικών δαπανών και ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων προκάλεσε γενικό ξεσηκωμό στα φτωχά λαϊκά στρώματα του Εκουαδόρ, με πρωτοπόρους στις κινητοποιήσεις -και σε αυτές- τους αυτόχθονες. Οι διαδηλωτές που συγκρούονταν σχεδόν ολόκληρο τον Οκτώβρη με την αστυνομία και το στρατό, απέκλεισαν δρόμους, κατέλαβαν πετρελαιοπηγές, ενώ έφτασαν και στο σημείο να πάρουν ομήρους 10 αστυνομικούς. Στον απολογισμό των επεισοδίων, 7 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, 1.340 τραυματίστηκαν και 1.152 συνελήφθησαν. Ο Λένιν Μορένο, που κατηγόρησε τη Βενεζουέλα ότι υποκινεί τις διαδηλώσεις, παρόλο που κατέβασε 24.000 στρατιώτες στο δρόμο, απέτυχε τελικά να καταστείλει τις κινητοποιήσεις και αναγκάστηκε να πάρει πίσω το διάταγμα 883.

Ποιος είναι όμως ο Λένιν Μορένο; Ο πρόεδρος του Εκουαδόρ, ένας πολιτικός επιδέξιος στην επικοινωνία και ευέλικτος στις σχέσεις του με την αντιπολίτευση, τις οικονομικές ελίτ και τα ΜΜΕ, προέρχεται από το κόμμα Alianza PAIS, με το οποίο εξελέγη το 2017 ως διάδοχος του σοσιαλιστή  Ραφαέλ Κορέα, που κυβέρνησε τα 9 προηγούμενα χρόνια. Η πολιτική στροφή του Μορένο προς τον νεοφιλελευθερισμό, μόλις βρέθηκε στην εξουσία, ήταν εντυπωσιακή. Σφοδρή ήταν και η εσωκομματική σύγκρουση που ακολούθησε με τον πρώην πρόεδρο, Κορέα, η οποία και επέφερε την οριστική διάσπαση. 

O Μορένο κατηγορεί τον πρώην σύντροφό του για διαφθορά και κακoδιαχείριση, που δημιούργησε ένα τεράστιο εξωτερικό χρέος, παρόλο που ο ίδιος μέσα σε 2 χρόνια διακυβέρνησης πρόλαβε να αυξήσει το χρέος κατά 11,7$ δισ., δηλαδή σχεδόν όσο και ο Κορέα σε 9 χρόνια. Η άλλη πλευρά θεωρεί ότι ο νυν πρόεδρος  πρόδωσε την «επανάσταση των πολιτών» που είχε εδραιώσει ο Κορέα, και ότι παρέδωσε στην ολιγαρχία κρίσιμους τομείς της εθνικής οικονομίας, όπως ο ηλεκτρισμός, καταλήγοντας να αντιγράφει τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές του Μάκρι στην Αργεντινή.

Στα διεθνή, ενδεικτική της πολιτικής μετάλλαξης του Μορένο είναι η απόφασή του για αποχώρηση του Ισημερινού από την Ένωση Νοτιοαμερικανικών Εθνών (UNASUR), περιφερειακό οργανισμό που προωθούσε τη συνεργασία των χωρών της ηπείρου σε ανεξαρτησία από τη γραμμή των ΗΠΑ.

Σύμφωνα με ανάλυση του Κέντρου Στρατηγικών Αναλύσεων της Λατινικής Αμερικής (CΕLAG), η οικονομία του Εκουαδόρ βρίσκεται με το ένα πόδι στο γκρεμό. Το μοντέλο που εφαρμόζεται, συνεχίζει η αναφορά, δεν είναι βιώσιμο, αναπαράγει τη φτώχεια, αφήνει απροστάτευτη την εργασία και συρρικνώνει το κράτος πρόνοιας. Τα μέτρα λιτότητας δεν αγγίζουν τις τράπεζες και τα ανώτερα οικονομικά στρώματα, ούτε αντιμετωπίζουν την φοροδιαφυγή και τους φορολογικούς παραδείσους.

Ο Μορένο, με βάση τις τελευταίες δημοσκοπήσεις αλλά και την καθαρή ήττα του στις περσινές περιφερειακές εκλογές, έχει πλέον περιορισμένη κοινωνική απήχηση. Μεγάλο μέρος του λαού του Εκουαδόρ νοσταλγεί ήδη τον Ραφαέλ Κορέα.

Τέλος, να σημειωθεί, ότι το Εκουαδόρ εκτός από την πολιτική αστάθεια βάλλεται ταυτόχρονα από την ταχεία εξάπλωση του κορονοϊού, με πολλά κρούσματα, ανεπαρκή μέτρα προφύλαξης και παραιτήσεις υπουργών.

Για να γραφτεί το κείμενο, χρειάστηκε πολλή δουλειά και χρόνος. Δωρίζοντας το ποσό που επιθυμείτε (Donate) βοηθάτε τους συντάκτες του foreign politics να συνεχίσουν την προσπάθεια. Η στήριξη σας μετράει πραγματικά.

Θωμάς Ρούτσης

Επιμέλεια κειμένου: Χρυσάνθη Νίκα

[1] Τα στοιχεία προέρχονται από πρόσφατες εκθέσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας και της Οικονομικής Επιτροπής για τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική (CEPAL) του ΟΗΕ.

[2] Εντουάρντο Γκαλεάνο, Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής

[3]  Οι τρεις μελέτες είναι κατά σειρά: Α. από το Κέντρο Λατινοαμερικανικών Ερευνών Γεωπολιτικής (CELAG), Β. Το Αμερικανικό Κέντρο Οικονομικών και Πολιτικών Ερευνών και Γ. Το Εργαστήριο Εκλογικών Επιστημών και Στοιχείων του ΜΙΤ.