Ο έλεγχος της Ευρασίας είναι το κλειδί για την παγκόσμια κυριαρχία σύμφωνα με το διάσημο Αμερικάνο διεθνολόγο Zbigniew Brzezinski’s. Τη θεωρία αυτή φαίνεται να συμμερίζονται Κίνα και Ρωσία, όταν το 1996 μαζί με το Καζακστάν, το Κιργιστάν και το Τατζικιστάν συγκροτούν την “Πεντάδα της Σανγκάης”, που το 2001 με την ένταξη του Ουζμπεκιστάν γίνεται …εξάδα και μετονομάζεται επίσημα σε Οργανισμό Συνεργασίας της Σανγκάης (Shanghai Cooperation Organization ή SCO).
Αν ο στόχος της παγκόσμιας κυριαρχίας είναι ουτοπικός, πιο ρεαλιστική επιδίωξη για τον Οργανισμό της Σανγκάης φαντάζει η εδραίωση του ως ένας δεύτερος πόλος ισχύος, αντίβαρο στη μονοπολική ηγεμονία των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ τις δύο τελευταίες δεκαετίες[1]. Ρωσία και Κίνα, ως αναθεωρητικές δυνάμεις στο παγκόσμιο στάτους, επιδιώκουν η μεν πρώτη να αποκαταστήσει τη θέση της ως μεγάλη δύναμη μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, ενώ το Πεκίνο αποζητά διεθνή επιρροή ανάλογη της οικονομικής της δυναμικής.
Σε αντίθεση με τη Βορειοατλαντική συμμαχία, ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σανγκάης, ως τώρα επικεντρώνεται σε ζητήματα εσωτερικής ασφάλειας αποφεύγοντας να παρέμβει στρατιωτικά σε τρίτες χώρες. Το πεδίο των δράσεων του, εκτός από την ασφάλεια, περιλαμβάνει θέματα στρατιωτικά, οικονομικά, ενεργειακά, πολιτιστικά και τραπεζικά που συγκροτούνται πάνω σε σχετικές Συνθήκες με τα αντίστοιχα διοικητικά όργανα. Το συμβούλιο των επικεφαλής των 6 κρατών-μελών είναι το ανώτερο όργανο λήψης αποφάσεων, ενώ κάθε χρόνο σε διαφορετική πρωτεύουσα διεξάγεται η τακτική συνάντηση του SCO. Οι αποφάσεις λαμβάνονται ομόφωνα με τα έξι μέλη να έχουν ίσα δικαιώματα στις ψηφοφορίες. Επίσημες γλώσσες εργασίας του οργανισμού είναι τα κινέζικα και τα ρώσικα.
Παρόλο που ο SCO δεν χαρακτηρίζεται από τη συνοχή και τη δεσμευτικότητα που έχουν τα μέλη της Νατοϊκής συμμαχίας, δεν μπορούν να υποτιμηθούν ορισμένα εντυπωσιακά ποσοτικά δεδομένα. Οι έξι χώρες μέλη του Οργανισμού αθροιστικά, καταλαμβάνουν το 60% της συνολικής έκτασης της Ευρασίας, και το 1/4 του παγκόσμιου πληθυσμού. Με την πλήρη ένταξη στη συμμαχία του Πακιστάν και της Ινδίας, που ολοκληρώνεται και τυπικά το καλοκαίρι του 2017, και ενδεχομένως και του Ιράν στο μέλλον, οι αριθμοί αυτοί αυξάνονται σημαντικά.Σε μία έντονη σημειολογικά δήλωση, τον Ιούλη 2005 στην πιο κρίσιμη ίσως συνδιάσκεψη του οργανισμού στην Αστάνα του Καζακστάν,με τους ηγέτες της Ινδίας, του Ιράν,της Μογγολίας και του Πακιστάν παρόντες, ο Nursultan Nazarbayev, πρόεδρος της οικοδέσποινας, χώρας χαιρέτησε το άνοιγμα της συνάντησης με την εξής βαρυσήμαντη δήλωση: «Οι ηγέτες των κρατών που κάθονται σε αυτό το τραπέζι των διαπραγματεύσεων αντιπροσωπεύουν τη μισή ανθρωπότητα».
Στόχοι και δράσεις
Στο Αφγανιστάν το 2001 ο οργανισμός μπορεί να συναίνεσε σε μια περιορισμένη και στοχευμένη στρατιωτική επιχείρηση του ΝΑΤΟ, ωστόσο αυτό που θορύβησε έντονα την ασιατική συμμαχία ήταν η υποκινούμενη από το εξωτερικό “επανάσταση της τουλίπας” στο Κιργιστάν το 2005 με σκοπό την ανατροπή του καθεστώτος. Η αντίδραση ήταν άμεση και στην κρίσιμη διάσκεψη του Oργανισμού στην Αστάνα το ίδιο έτος, σε μια διακήρυξη με ύφος και περιεχόμενο ιδρυτικού κειμένου, διατυπώθηκε ευθεία προειδοποίηση προς τη Δύση να μην παρεμβαίνει στο εσωτερικό κρατών της κεντρικής Ασίας[2]. Στο κείμενο μεταξύ άλλων, τονίζονται η ειρηνική, μη-συγκρουσιακή επίλυση των κρίσεων, η μη-επέμβαση στα εσωτερικά των κυρίαρχων κρατών, το δικαίωμα κάθε λαού να επιλέξει το δικό του δρόμο ανάπτυξης και η δήλωση ότι η σταθερότητα και η ασφάλεια στην επικράτεια του SCO εμπίπτει στη δική του ευθύνη. Η διακήρυξη θεωρήθηκε από Ασιάτες αναλυτές ως μήνυμα προς τη Δύση να αποσυρθεί από την κεντρική Ασία και ειδικότερα από τις στρατιωτικές βάσεις σε Κιργιστάν και Ουζμπεκιστάν.
Παρά τις εξωτερικές προκλήσεις, το πεδίο που αποτελεί προτεραιότητα για τον SCO ως τώρα είναι οι εσωτερικές απειλές στα κράτη μέλη του, οι οποίες έχουν κωδικοποιηθεί με τους αμφίσημους όρους τρομοκρατία, εξτρεμισμός και απόσχιση, τα “3 κακά”. Παραδείγματα συνιστούν ο εμφύλιος στο Τατζικιστάν (1992-1997), το εμπόριο ναρκωτικών κυρίως μέσω του Αφγανιστάν, o ισλαμικός φονταμεταλισμός, η αυτονομιστική δράση μειονοτικών εθνοτήτων όπως οι Τσετσένοι στη Ρωσία και οι Ουιγούροι στην Κίνα. Για το συντονισμό στην πάταξη τους δημιουργήθηκε η αντιτρομοκρατική δομή Regional Anti-Terrorist Structure (RATS).
Τακτικό στρατιωτικό σώμα ή στρατό δε διαθέτει ο Οργανισμός, δεν αποτελεί προτεραιότητα, ούτε έχει εμπλακεί σε πολεμικές συγκρούσεις ανά τον κόσμο, καθώς μέχρι τώρα είναι προσανατολισμένος στην εσωτερική ασφάλεια και τη σταθερότητα των νυν καθεστώτων. Π.χ. στην κρίση της Συρίας, ο SCO ναι μεν τάχθηκε υπέρ της πολιτικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας, ωστόσο, παρά τις φήμες για αποστολή στρατιωτικής δύναμης στον πόλεμο, κάτι τέτοιο δε συνέβη. Παρόλα αυτά, κατά καιρούς έχουν πραγματοποιηθεί μεγάλης κλίμακας κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με την ονομασία ‘’Αποστολή Ειρήνης’’ (Peace Mission), όπως ήταν για παράδειγμα αυτή που διεξήχθη το 2010 στο Ματυμπουλάκ του Καζακστάν με τη συμμετοχή 5.000 στρατιωτικού προσωπικού από όλα τα κράτη πλην του Ουζμπεκιστάν.
Όσο αφορά την οικονομική συνεργασία, οι δύο στυλοβάτες του Οργανισμού της Σανγκάης, η Κίνα και η Ρωσία, προτάσσουν η καθεμία το δικό της ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Το Πεκίνο προσβλέπει στην τελωνειακή ένωση για την απελευθέρωση του εμπορίου και την κατάργηση των δασμών, ενώ η Μόσχα είναι υπέρ των επενδύσεων σε μεγάλα πρότζεκτ στις μεταφορές και την ενέργεια.
Η μεγαλύτερη φιλοδοξία όμως του Οργανισμού είναι η δημιουργία μιας αναπτυξιακής τράπεζας και ενός κοινού ταμείου που θα παρέχει ώθηση και ασφάλεια στις οικονομίες των μελών αλλά και την ανεξαρτησία από το Δυτικό χρηματοπιστωτικό μονοπώλιο[3]. Η πρόταση τέθηκε το 2011 στη σύνοδο των ηγετών των κυβερνήσεων, και από τότε ειδικά κλιμάκια ερευνούν τις τεχνικές προδιαγραφές του εγχειρήματος.
Ενέργεια
Με το Ιράν προ των πυλών του SCO, η αμυντική θωράκιση των μελών της συμμαχίας, θεωρητικά θα λειτουργούσε αποτρεπτικά σε μια ενδεχόμενη επίθεση των ΗΠΑ στην περσική χώρα. Με την Τεχεράνη να έχει προς το παρόν την ιδιότητα του μέλους-παρατηρητή, η ένταξη της θα παρείχε στον Οργανισμό πρόσβαση στην καυτή ζώνη της Μέσης Ανατολής, διέξοδο στον περσικό Κόλπο και μία ακόμη χώρα με τεράστια ενεργειακά αποθέματα.
Στο ενεργειακό, κορυφαίο ζήτημα ουσίας για τον Οργανισμό, δεν έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος, επειδή μέχρι τώρα τα ειδικά συμφέροντα της κάθε χώρας υπερισχύουν της ανάγκης για συμπόρευση. Σε έναν οργανισμό που συνυπάρχουν ορισμένοι από τους παγκοσμίως μεγαλύτερους παραγωγούς (Ρωσία, Καζακστάν) και τους μεγαλύτερους καταναλωτές ενέργειας (Κίνα, Ινδία), το ενεργειακό αποτελεί ταυτόχρονα και κοινό έδαφος για ουσιαστική συνεργασία μεταξύ των μελών του SCO αλλά και ένα σοβαρό κίνδυνο ανταγωνισμού και διάσπασης.
Μια ενδιαφέρουσα πρόταση από την πλευρά της Μόσχας έχει διατυπωθεί στο παρελθόν από τον ίδιο τον Βλάντιμιρ Πούτιν, που έκανε λόγο για τη δημιουργία ενός ενεργειακού κλαμπ, δηλαδή μιας κλειστής και ενοποιημένης αγοράς πετρελαίου εντός του SCO, που θα εξασφαλίζει προνομιακές τιμές και συνεχή ροή καυσίμων στα μέλη του. Είναι λογικό η συγκεκριμένη υπόθεση να έχει βαρύνουσα σημασία για τη Ρωσία και να θέλει να παραμείνει ο μεγαλύτερος τροφοδότης ενέργειας, αφού εκτός από τον ενεργειακό πλούτο που διαθέτει στο υπέδαφος της, διατηρεί στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας ένα αχανές δίκτυο αγωγών. Η συγκεκριμένη πρόταση συμφέρει τη Ρωσία γιατί πρώτον θα αποθάρρυνε τις χώρες της Κεντρικής Ασίας και την Κίνα να την παρακάμψουν και να στραφούν στην Κασπία για την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών, και δεύτερον, θα έστελνε το μήνυμα στην Ευρώπη ότι έχει κι άλλους αγοραστές καθιστώντας τις ρωσικές εξαγωγές ενέργειας λιγότερο εξαρτημένες από την ευρωπαϊκή αγορά.
Προς το παρόν, ασιατικός OPEC δεν υπάρχει. Οι χώρες-μέλη του οργανισμού ρυθμίζουν τα ενεργειακά θέματα με διμερείς συμφωνίες, ωστόσο είναι σίγουρο ότι θα προκαλούσε πονοκέφαλο στη Δύση η δημιουργία ενός κλειστού κλαμπ ενέργειας στο οποίο δε θα ασκεί κανέναν έλεγχο.
Ινδία
Ιστορικό βήμα χαρακτήρισε πρόσφατα την ένταξη της Ινδίας και του Πακιστάν στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σανγκάης ο Sergey Lavrov. Για τον Οργανισμό γενικότερα, όπως και για την ίδια την Ινδία του 1.2 δις πληθυσμού και μιας από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες στον κόσμο, η ενσωμάτωση της είναι μια win/win εξέλιξη. Ο γεωστρατηγικός χώρος που καταλαμβάνει ο SCO είναι καθοριστικής σημασίας για τη γεωπολιτική, την ασφάλεια, και το εμπόριο της Ινδίας καθώς στην ευρύτερη περιοχή η τρομοκρατία και η αστάθεια συνιστούν απειλές για τη χώρα. Επιπλέον, η περιφέρεια της Κεντρικής Ασίας, πλούσια σε ενεργειακά κοιτάσματα, μεταλλεύματα αλλά και μια εν δυνάμει νέα αγορά για εξαγωγές, αποτελεί δέλεαρ για την Ινδία, που θα πρέπει ωστόσο να εξασφαλίσει πρόσβαση και ασφαλείς διαδρόμους, κάτι που δε θεωρείται δεδομένο με την αστάθεια που επικρατεί στα ηπειρωτικά σύνορα της χώρας.
Παρά τα προφανή κέρδη, η ένταξη της Ινδίας στον οργανισμό της Σανγκάης δεν ήταν τόσο αυτονόητη. Καταρχήν οι ΗΠΑ βλέπουν στην Ινδία ένα δυνητικό σύμμαχο που θα αντισταθμίσει την όλο και αυξανόμενη δύναμη και επιρροή της Κίνας στην Ασία. Το 2005 ο George W. Bush προσπάθησε να δελεάσει την Ινδία, υπογράφοντας συμφωνία με τον Ινδό πρωθυπουργό για τη συνεργασία των δύο χωρών στη χρήση μη στρατιωτικών πυρηνικών. Επιπλέον η Ουάσινγκτον προκειμένου να αναχαιτίσει τη δυναμική της Κίνας και του SCO στην περιφέρεια της Ασίας, προσπαθεί να εντάξει και το Νέο Δελχί σε μια συμμαχία “κουαρτέτο” μαζί με την Ιαπωνία και την Αυστραλία.
Από την πλευρά του Οργανισμού, ναι μεν η Ρωσία βλέπει στην Ινδία έναν υψίστης σημασίας στρατηγικό εταίρο για το μέλλον, η Κίνα ωστόσο είχε επιφυλάξεις για την ένταξη της, θεωρώντας ότι θα διαταράξει τη συνοχή και το συσχετισμό δυνάμεων στον SCO. Μαζί με τις επί των συνόρων διαφωνίες και εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών, οι σινο-ινδικές σχέσεις παραμένουν ανταγωνιστικές και για το επίδικο της οικονομικής/εμπορικής κυριαρχίας στην ευρύτερη περιοχή.
Τέλος, Ινδία και Πακιστάν είναι γνωστό ότι έχουν διαχρονικά εχθρικές σχέσεις με βασική αιτία τη διαφιλονικούμενη περιοχή του Κασμίρ, με τις εντάσεις να οδηγούν ακόμη και σε ένοπλη σύρραξη. Η κοινή παρουσία των δύο χωρών υπό την ίδια συμμαχική ομπρέλα ενδέχεται να παράγει τριβές και να παρακωλύει τη συνεργασία του οργανισμού. Ταυτόχρονα όμως είναι και ένα στοίχημα για τον Οργανισμό της Σανγκάης να επιτελέσει στην εξομάλυνση των διμερών σχέσεων των δύο χωρών. Εξάλλου, ας έχουμε υπόψη ότι στην ανάλογη περίπτωση Ελλάδας–Τουρκίας, μέλη της ίδιας συμμαχίας, η Νατοϊκή διαχείριση δεν έχει καταφέρει να ελαχιστοποιήσει την ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις (εάν όντως το επιθυμεί).
Κριτική
Τα εγγενή δομικά προβλήματα στο πολιτικό και οικονομικό σύστημα των κρατών του οργανισμού είναι αναμφισβήτητα. Η διαφθορά και τα δημοκρατικά κενά είναι υπαρκτά. Πέντε από τα έξι κράτη προήλθαν από τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης, με αποτέλεσμα να κληθούν να ξεκινήσουν την ανοικοδόμηση από το μηδέν, έχοντας να αντιμετωπίσουν την οικονομική, κοινωνική και διοικητική παράλυση που επέφερε η κατάρρευση του σοσιαλιστικού συστήματος.
Επιπρόσθετα, όπως επισημάναμε στο ενεργειακό αλλά και στις σινο-ινδικές σχέσεις, ο εσωτερικός ανταγωνισμός στο πεδίο της οικονομίας βρίσκει έδαφος και μεταξύ της Ρωσίας και της Κίνας. Το Πεκίνο επιδιώκει τη δημιουργία ελεύθερης ζώνης εμπορίου για την ανεμπόδιστη κυκλοφορία των προϊόντων που παράγει αλλά και για τις εισαγωγές πρώτων υλών για τη βιομηχανία της. Η Μόσχα αντιτίθεται σε αυτό το σχέδιο γιατί θέλει να αποτρέψει τα φθηνά κινεζικά αγαθά να κατακλύσουν τις αγορές της Ρωσίας και υπόλοιπων κρατών του οργανισμού.
Ακόμη, η οικονομική ανισότητα μεταξύ των έξι μελών είναι τόσο μεγάλη, που ανάλογα άνισος είναι και ο βαθμός επιρροής που έχουν τα ισχυρότερα κράτη έναντι των φτωχότερων. Υπάρχει η ανησυχία ότι Κίνα, Ρωσία και δευτερευόντως το Καζακστάν θα επιβάλουν τα δικά τους συμφέροντα εις βάρος των ασθενέστερων[4]. Με την ένταξη Ινδίας και Πακιστάν, αναμένεται να περιοριστεί ως ένα βαθμό αυτή η ανισορροπία, ένα φαινόμενο εξάλλου, που παρατηρείται εξίσου έντονα και στις Δυτικές συμμαχίες του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε.
Επίσης αμφιβολίες για την προοπτική του SCO, προκαλεί η έλλειψη αυστηρών μηχανισμών επιβολής στην υλοποίηση των κοινών πλάνων και των συμφωνηθέντων. Η καλή θέληση, τα σχέδια και οι ελπίδες για κοινή δράση και συναίνεση δεν αρκούν αν δε συνδυάζονται με ασφαλιστικές δικλείδες που θα δεσμεύουν τα κράτη μέλη. Ο SCO, όπως κάθε μεγάλης κλίμακας συμμαχία, χρειάζεται πολύ χρόνο να ωριμάσει και να αποδείξει τη δυναμική του. Είναι ορατός ο κίνδυνος για τον οργανισμό της Σανγκάης ωστόσο, να παραμείνει ένα φόρουμ ανταλλαγής απόψεων και να μην εξελιχθεί σε μια κυρίαρχη διακρατική οντότητα.
Τέλος, αναφορικά με πολιτική του Οργανισμού απέναντι στα «τρία κακά», μια σοβαρή κριτική που δέχεται ο SCO αφορά στην ασάφεια με την οποία προσδιορίζονται οι κίνδυνοι της τρομοκρατίας, του εξτρεμισμού και της απόσχισης. Η αόριστη αυτή προσέγγιση νομιμοποιεί τα κράτη του SCO να συμπεριλάβουν στη λίστα των εσωτερικών εχθρών ακόμη και κινήματα αντίστασης πολιτικά, θρησκευτικά ή εθνοτικά, που διεκδικούν δίκαια αιτήματα και συμφέροντα. Με τη γνωστή αυτή τακτική που εφαρμόζουν στην εξωτερική πολιτική τους οι Η.Π.Α. από το 2001 (Global War on Terrorism), θεωρητικά, διευκολύνεται ο SCO να αφορίζει κατά το δοκούν ως τρομοκράτες και να καταστέλλει με τη βία ακόμη και τους αντιφρονούντες των καθεστώτων, καταπατώντας ανεμπόδιστα τα ανθρώπινα δικαιώματα και την ελευθερία.
[1] “Ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σανγκάης εργάζεται να εγκαθιδρύσει μια ορθολογική και δίκαιη διεθνή τάξη… (και) ένα νέο μοντέλο γεωπολιτικής ενσωμάτωσης”. Δήλωση του Σεργέι Λαβρόφ, υπουργού εξωτερικών της Ρωσίας το Νοέμβρη του 2005.
[2] Ολόκληρη η διακήρυξη στα αγγλικά: http://www.chinadaily.com.cn/china/2006-06/12/content_6020345.htm
[3] Δήλωση του Β.Πούτιν στο συνέδριο του SCO το 2007: ‘’Βλέπουμε καθαρά πλέον τα ελαττώματα του μονοπωλίου στην παγκόσμια οικονομία και της πολιτικής του οικονομικού εγωισμού. Για να λυθεί το πρόβλημα η Ρωσία θα συμμετάσχει στην αλλαγή της παγκόσμιας οικονομικής δομής”.
[4] Πάντως το 2009 η Κίνα ανακοίνωσε την παροχή 10$ δις στις χώρες του SCO προκειμένου να αντιμετωπίσουν την παγκόσμια οικονομική κρίση.
[…] η Ουάσινγκτον προωθεί για την Ασία την τετραπλή συμμαχία – κουαρτέτο με την Ινδία, την Ιαπωνία και την Αυστραλία[3]. Η πρώτη […]