«Πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης» και «Βαλκανοποίηση[1]«, είναι δύο όροι που έχουν αποδοθεί στην ασταθή περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων, που ναι μεν ακούγονται κοινότοποι, δεν απέχουν πολύ ωστόσο από το να περιγράψουν την πραγματικότητα της Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Τρεις δυνάμεις, ΝΑΤΟ, Ρωσία και Τουρκία ερίζουν να «δέσουν στο άρμα» τους την ιδιαίτερη αυτή χώρα, η κάθε μία για τα δικά της συμφέροντα.
Το ΝΑΤΟ επισπεύδει την ένταξη των βαλκανικών χωρών στη συμμαχία του προκειμένου να περιορίσει τη ρωσική επιρροή και να δυσκολέψει τη διαδρομή του κινεζικού προγράμματος «Μια ζώνη ένας Δρόμος» που περνά μέσα από την περιοχή. Η Ρωσία με όχημα τη σερβική μειονότητα στη χώρα και τις στενές σχέσεις με τη Σερβία, μετά το Μαυροβούνιο και την ΠΓΔΜ, ρίχνει το βάρος στη Βοσνία Ερζεγοβίνη, που βρίσκεται στο στρατηγικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής, επιδιώκοντας να μπλοκάρει την ένταξη της στο ΝΑΤΟ. Όσο για την Τουρκιά, η γενική εντύπωση είναι ότι για διπλωματικούς και οικονομικούς λόγους επενδύει στο ρόλο του «προστάτη» των Μουσουλμάνων της χώρας.
Η εθνοτική σύνθεση της Βοσνίας συγκροτείται από τους Βόσνιους Μουσουλμάνους (Bosniaks) κατά 50% , τους Σέρβους 30%, τους Κροάτες 15%, ενώ η Συμφωνία ειρήνης που έληξε επίσημα τον πόλεμο στη χώρα και υπογράφηκε στο Ντέιτον των ΗΠΑ το 1995, διαιρεί το κράτος σε δύο διοικητικές οντότητες: το 51% της Κροατο-Μουσουλμανικής πλευράς, υπό την ονομασία Ομοσπονδία της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, και το υπόλοιπο 49% της χώρας στην αυτόνομη Σερβική Δημοκρατία (Republika Srpska – RS). Η συμφωνία εδραίωσε ένα πολύπλοκο και πολυεπίπεδο σύστημα στη διακυβέρνηση του κράτους που ευνοεί τον εθνικό «φραξιονισμό».
ΝΑΤΟ
Το γεγονός που τάραξε τα νερά στο Δυτικό στρατόπεδο, είναι οι πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες οι Ρώσοι εκπαιδεύουν σερβικές στρατιωτικές ομάδες στη Βοσνία. Η είδηση που δημοσιεύτηκε στον Guardian και την Washington Post[2] και αναπαρήχθη αφειδώς από τα Δυτικά ΜΜΕ, προήλθε από επίσημο έγγραφο του ΝΑΤΟ, το οποίο επιβεβαίωσε ο υπουργός ασφαλείας της Βοσνίας Ερζεγοβίνης Α. Μέκτιτς. Σύμφωνα με την αναφορά, με αφορμή την απόφαση της κυβέρνησης του Σεράγεβο για ένταξη στο ΝΑΤΟ, ρωσικές εταιρείες μισθοφόρων οργάνωσαν και εξόπλισαν μια σερβοβοσνιακή πολιτοφυλακή υπό το όνομα «Σερβική Τιμή»[3]. Η πραγματικότητα είναι βέβαια ότι οι ισχυρισμοί αυτοί δεν έχουν αποδειχτεί, με την πλευρά των Σέρβων να τις διαψεύδει θεωρώντας ότι πρόκειται για στοχευμένα δημοσιεύματα με στόχο τη δημιουργία αρνητικού κλίματος.
Η Ουάσινγκτον, μετά την είσοδο του Μαυροβουνίου αλλά και τη διαφαινόμενη της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ, έχει τη νευρικότητα και τη βιασύνη να προσθέσει και τη Βοσνία στη συμμαχία, έτσι ώστε να ανακτήσει τον έλεγχο στα Δυτικά Βαλκάνια και να ολοκληρώσει ότι άφησε ατελές μετά τον «ακρωτηριασμό» της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 90′. Ο στρατηγικός στόχος των ΗΠΑ με την ενσωμάτωση της Βοσνίας είναι η δημιουργία ενός συμπαγούς μπλοκ ΝΑΤΟικών κρατών κοντά στα νοτιοδυτικά σύνορα της Ρωσίας, που θα ελαχιστοποιεί τα ρήγματα στην περιοχή από τη ρωσική επιρροή και θα λειτουργεί ανασχετικά στη δυναμική της σχέσης Σερβίας-Ρωσίας και του άξονα Βελιγράδι-Σεράγεβο που φιλοδοξεί να εδραιώσει η Μόσχα.
Για την Ευρωπαϊκή Ένωση η ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων, δηλαδή μιας ιδιαιτερα προβληματικής περιοχής, αποτελεί ένα στρατηγικό δίλημμα: Εντάσσοντας τις συγκεκριμένες χώρες στην ευρωπαϊκή οικογένεια, ναι μεν επεκτείνει τον έλεγχο της Δύσης σε μια κρίσιμη περιφέρεια της ηπείρου και περιορίζει τη ρωσική διείσδυση, ωστόσο οι Βρυξέλλες «φορτώνονται» συγχρόνως και τα συνακόλουθα προβλήματα των χωρών αυτών. Αν αντιθέτως αφήσουν τα Βαλκάνια εκτός Ε.Ε., το πρόβλημα για τις Βρυξέλλες θα παραμείνει στην «αυλή του σπιτιού τους» ως μια διαρκής απειλή αποσταθεροποίησης.
Ρωσία
Όσο η Δύση δεν ικανοποιεί τις μεγάλες προσδοκίες των εθνών στα Δυτικά Βαλκάνια τόσο αυτά θα είναι ανοιχτά σε εναλλακτικές προοπτικές, όπως είναι αυτή της Ρωσίας. Η Σερβική Δημοκρατία της Βοσνίας και ο πρόεδρος της Μίλοραντ Ντόντικ διατηρούν στενότατες σχέσεις με τη Μόσχα, η οποία εγγυάται την ακεραιότητα της σερβικής οντότητας και στηρίζει ανοιχτά το δημοψήφισμα της τελευταίας για ανεξαρτησία.
Οι Σέρβοι της R.S. δηλώνουν κατηγορηματικά ότι θα καταψηφίσουν την ενδεχόμενη ένταξη της Βοσνίας κ Ερζεγοβίνης στο ΝΑΤΟ. Οι λόγοι είναι: 1. οι αρνητικές μνήμες από το ΝATO την περίοδο του εμφυλίου (1992-1995) στη Βοσνία (στοχοποίησε τους Σέρβους και συμμάχησε με τους Μουσουλμάνους). 2. Δεν επιθυμούν να διαφοροποιηθούν από τη Σερβία που παραμένει ουδέτερη στρατιωτικά αρνούμενη να εισχωρήσει σε κάποια συμμαχία. 3. Προτιμούν να διατηρήσουν τις καλές σχέσεις με τη Ρωσία και άλλες χώρες που δεν ανήκουν στο ΝΑΤΟ.
Η στρατηγική της Ρωσίας στα Βαλκάνια είναι η παρεμβατικότητα με χαμηλό κόστος και ρίσκο. Δεδομένου και του περιορισμένου οικονομικού υπόβαθρου στις σχέσεις της Μόσχας με τα Βαλκανικά κράτη – εξαίρεση αποτελεί ο ενεργειακός τομέας – η Ρωσία αξιοποιεί τους ιστορικούς δεσμούς και τη δημοφιλία της στην περιοχή, όντας έτοιμη να εκμεταλλευτεί κάθε ολιγωρία της Δύσης, με προσφιλή τακτική την ενίσχυση τοπικών παραγόντων για την αναμόχλευση εθνικιστικών επιδιώξεων. Μέσω αυτής της ανέξοδης πολιτικής το Κρεμλίνο επιχειρεί να προκαλέσει ρήγματα στη γειτονιά της Ε.Ε. και να να δημιουργήσει αντιπερισπασμό στο ΝΑΤΟ για την εξάπλωση του στα σύνορα της Ρωσικής Ομοσπονδίας διαμέσου των κρατών της Βαλτικής και της Ουκρανίας.
Τέλος, στο κάδρο προστίθενται και οι Κροάτες της Βοσνίας, που έχουν και αυτοί διασπαστικές τάσεις, καθώς επιδιώκουν την ίδρυση αυτόνομης κροατικής οντότητας στο πρότυπο της αντίστοιχης σερβικής. Αυτός ο κοινός στόχος φέρνει τους Κροάτες πιο κοντά διπλωματικά στην R.S. και κατ’ επέκταση στη Μόσχα, παρά την παραδοσιακή καχυποψία της Κροατίας προς τη Ρωσία.
Τουρκία
«Μην ανοίξετε το κουτί της Πανδώρας στη Βοσνία» προειδοποίησε πρόσφατα τις μεγάλες δυνάμεις ο εκπρόσωπος της τουρκικής προεδρίας Ibrahim Kalin, ωστόσο η χώρα του δεν αποφεύγει τον …πειρασμό. Για περισσότερες από δύο δεκαετίες η Τουρκία καλλιεργεί στενές διπλωματικές σχέσεις με τη Βοσνία και ειδικότερα με το μουσουλμανικό κομμάτι της χώρας, με τη χρήση ενός μείγματος εμπορικών, πολιτικών και πολιτιστικών εργαλείων.
Ιστορικά, οι φιλικές σχέσεις των δύο εθνών ξεκινούν ήδη από την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, όταν οι «Bosniaks» έγιναν ο πρώτος σλαβικός λαός που εξισλαμίστηκε. Στις μέρες μας, ενδεικτικές είναι ορισμένες δηλώσεις αβροφροσύνης από επίσημα χείλη: «Η Τουρκία είναι η μητέρας μας, ήταν και θα παραμείνει» – Mustafa Ceric , πρόεδρος της Ισλαμικής κοινότητας στη Βοσνία, «Θεωρούμε την Τουρκία το μεγάλο μας αδερφό, που είναι δυνατός και σοφός» – Bakir Izetbekovic ο ένας από τους τρεις προέδρους της Βοσνίας, «H Βοσνία αποτελεί κληρονομιά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας – Tayip Erdogan.
Το εσωτερικό πολιτικό πλεόνασμα για την κυβέρνηση Ερντογάν, παρά τις αντιθέσεις και τα πολλαπλά μέτωπα, σε συνδυασμό με την πρόσφατη οικονομική και στρατιωτική μεγέθυνση, δημιουργούν την ανάγκη για την Τουρκία να «εξάγει» αυτή την συσσώρευση ισχύος και να την προβάλλει εκτός συνόρων, με δεδομένη εξάλλου τη φιλοδοξία της Άγκυρας να αναδειχτεί σε περιφερειακό ηγέτη. Παρόλο που το σχέδιο να ανακηρυχθεί προστάτης του μουσουλμανικού κόσμου έχει αποτύχει, οι ισλαμικές κοινότητες ανά τα Βαλκάνια παρέχουν γόνιμο έδαφος στις τουρκικές επιδιώξεις. Στο περίφημο βιβλίο «Στρατηγικό Βάθος» του Νταβούτογλου[4] τονίζεται η σημασία της Βοσνίας ως πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό «προπύργιο» της Τουρκίας στην Κεντρική Ευρώπη.
Στο οικονομικό σκέλος, η διείσδυση της Τουρκίας στη Βοσνία είναι ολοένα κι αυξανόμενη. Από τα 70$ εκ. που ήταν οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ τους το 2003, σήμερα το ποσό έχει εκτοξευτεί στα 700$ εκ. Σημαντικές τουρκικές επενδύσεις σχεδιάζονται για τη Βοσνία, όπως η κατασκευή μεγάλου αυτοκινητόδρομου που θα συνδέει το Σεράγεβο με το Βελιγράδι και η δημιουργία του Eco zone Koricani-vlasic, που θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και αεροδρόμιο, με την επένδυση να αγγίζει τα 4,2€ δισ. Η ταχέως αναπτυσσόμενη τα τελευταία χρόνια τουρκική οικονομία, η αύξηση της παραγωγής και των εξαγωγών με τα χαμηλού κόστους προϊόντα – ελκυστικά για αναπτυσσόμενες οικονομίες – ωθούν την Άγκυρα στην εξωστρέφεια και την εξασφάλιση νέων αγορών , με τα Βαλκάνια να αποτελούν έναν προσιτό στόχο.
Παρόλο που ο ρεαλισμός και η ισχύς ως κύριο κριτήριο διευθέτησης στις διεθνείς σχέσεις έχουν επιστρέψει αποφασιστικά, παρόλο που οι κυβερνήσεις, τα πρόσωπα στην εξουσία και οι διεθνείς οργανισμοί έχουν μια ελευθερία κινήσεων χωρίς να λογοδοτούν η να ελέγχονται άμεσα από τους λαούς, παρόλο που οι διεθνείς σχέσεις έχουν μετατραπεί σε ένα πεδίο αποκλειστικό για τα «πάνω» στρώματα της πολιτικής ιεραρχίας, οι αναλύσεις τουλάχιστον, δεν πρέπει να αγνοούν ότι το βασικό κριτήριο πρέπει να είναι πάντα το πραγματικό συμφέρον των λαών, που ακόμη και με ορθολογικούς όρους, δεν είναι ποτέ ο εθνικιστικός ανταγωνισμός, οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι.
Θωμάς Ρούτσης
[1] κατακερματισμός, διάσπαση σε πολλά μέρη μιας ενιαίας περιοχής.
[2] https://www.washingtonpost.com/opinions/global-opinions/russia-finds-young-men-who-love-guns–and-grooms-them/2018/01/18/0090fbb2-fbd1-11e7-a46b-a3614530bd87_story.html?utm_term=.0617d64ff4a3
[3] Srbska cast στα σέρβικα
[4] Πρώην πρωθυπουργός και υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας, θεωρητικός του Νεο-Οθωμανισμού.
